Советский хуьруьн — 70 йис

КIвал, магьле, хуьр, Ватан — ибур дуьньядин вири няметрилай багьа я. Ата-бубаяр яшамиш хьайи кIвалер-къар, рикIиз чими чуьллер, уьруьшар, яйлахар, къайи булахар, са шумуд архайрин сурар, пак пIирер туна, 1952-1953-йисара Ялцугърин, Филискъарин, Филифгуьне хуь­рерин жемятар Ахцегь райондай, Буршимакьарин хуьр Кьурагь райондай Мегьарамдхуьруьн райондин Гуьлгеричай вацIун къерехдал экIя хьанвай, уьленрини кьакьан нацIари, кул-кусрини цацари кьунвай, ве­тIе­рини вагьши гьайванри агъавалзавай баябан чуьлдиз куьчарнай.

…Ялцугъар Ахцегь райондин (куьгьне Самурдин округдин) тIвар-ван авай хуьрерикай сад тир. Ам Ахцегьрилай 11 километрдин кьиб­лепата авай. Анин советдик Филискъар, Ку­рукIнар (Балуджа) ва Филифгуьне квай. Садлагьана дагълух халкь чими арандиз куьч хьун хуьрерин агъсакъалриз, вилик-кьилик квай ксариз хъсан акунач. Абуру  сифте жегьилрикай бригадаяр тешкилна ракъурун меслятна. Са кьадар жегьилар Урусатдин тамариз тахта­-шалман гьазуриз ракъур­на. Йифиз къазмайра ва елкенрик ксуз, четин­ шар­тIара (я хъвадай яд, экв, цIай, тIям­лу хуь­рек авачиз) бригадайри чпин гьакъисагъ зегьметдалди кIвалах­на. Нетижада керпичар атIана, герек материалар гьазурна, яшайишдин кIва­лер, фермаяр ва майишатдин объектар эцигиз башламишна.­

КIвал эцигун, цIийи хуьр кутун — ибур регьят крар туш. Гьар са кардиз  пешекар дуьз ус­тIар герек я. Абурлу кар жеда, эгер чна Со­ветский хуьре гьар сада вишелай виниз кIвалер эцигай устIаррин тIварар кьуртIа. Абурун зегьмет рикIелай алудун дуьз туш. Ингье абур: Гьажимурадов Эседуллагь, Велиев Буба, Агьмедов Хидирнеби, Рагьимханов Асул, стхаяр тир Тажедин ва Межмедин Ферзалиевар, Саидагьмедов Идрис, Велижанов Расул, Къурбанов Къурбан, Пенжалиев Кибер, Гьайдаров Гьайдар, стхаяр тир Мегьамедни Астархан Рустамхановар, стхаяр тир Камилни Устаба Селимхановар ва абуруз дуьз проектар гайи, гуьзчивал авур прорабар — Мурадхан Исмихановни Азиз Дус­туев. Абур вири гьалал дуьньяда ава. Рагьмет хьурай чпиз.

Сифте атай хизанриз гзаф азиятар, азабар  акуна. Къайи булахрин ятар хъваз вердиш хьанвай дагъдин агьалияр къайи цихъ тамарзу хьана. Хъвадай яд къубудай, я ва­цIа­­лай гъидай, алцифардай, ахпа хъвадай. Аял­риз рганвай яд гудай. ЧIехибуру чай хъвадай. Гатун чими вахтунда цIаяр атайбур, къиздирма азарди кьурбур пара хьана, бязибур рагь­метдиз фена. Райондай атай духтурри вилик пад кьуна. А вахтунда духтурарни кьит тир.

Терекмаяр яз вердиш хьанвай чи агьалияр гзаф зегьмет къачунал рикI алайбур я. Куьч хьайи вирибуруз, хизандин кьадардиз килиг тавуна, са проектдин кIвалер эцигзавай. 1965-йисалай дуланажагъ хъсан хьурдавай кьве мертебадин гегьенш, гуьрчег кIвалер эцигиз башламишна. Кьеряй къванер гъидай, керпичар атIудай, къавуз руг гудай мелериз неинки мукьва-кьилияр, гьакI вири хуьруьнвияр къведай. Сада-садаз куьмек гун ина чIуриз тежедай адетдиз элкъвенвай.

1956-йисан 17-мартдиз ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди цIийи хуьр регистрация авуна ва жемятдин разивилелди адаз  Советское тIвар гана. ЦIинин йисуз  хуьруьн 70 йисан юбилей къейд­зава. Им хуьруьн жемят патал еке шадвал я.

Дагълух хуьрер цIийи чкадал бинеламиш хьайидалай кьулухъ сифте ХенжелкIе­лей­рин, гуьгъуьнлай Советский хуьруьн Советдин председателвиле рагьметлу Хидиров Юсуфа, Абдурагьманов Усмана 1961-йисалди кIвалахнай. Советский хуьр ХенжелкIе­лейрин Советдик квай. А вядеда Хенжел­кIе­лейрин Советдик та 1960-йисалди Бут-Къазмайрин, ЦIийихуьруьн, Сенгеррин хуьрерни квай.

Сифте куьч хьайи хизанрин аялри Хен­желкIелейрин ирид йисан школада кIелнай. Амма гьазурлухвилерин классра кIелна кIан­завай 6-7 йисан яшда авай аялриз гьар юкъуз 2-3 километр рекьиз фин-хтун четинзавай. Абур фургъунда, я арабада аваз Хен­желкIе­ледал школадиз агакьардай. Хуьруьн, колхоз­дин гьакимри тади гьалда хуьре сифте эцигна­вай (итимар дяведай тахтанвайбурун уьмуьр­дин юлдашриз кIвалер эцигиз куьмекар гузвай) сад хуьруьн кьилин вини пата, сад­ни юкь­ва (Гуьлдене дидедин ва Зилфи ди­дедин — абурун гадаяр 1952-йисуз армиядиз тухванвай) авай гьардан са кIвал советди кирида кьуна, кими кIвалахарни тадиз агуд хъувуна, партаярни хкана, классар туь­кIуьрна.

1965-йисуз хуьре авай ирид йисан школа юкьвандаз элкъуьрна. Чи школадиз къунши ЦIийи Усуррин аяларни атана. Гьар йисуз шко­ладихъ са кьетIенвал артух жезвай. Ина райондин музшколадин ва заочный юкьван школадин филиалар ачухна.

Вичин вахтунда кIелиз тахьай жегьилриз заочный школада, кIвалахдивай къерех тахьа­на, юкьван образование къачудай мумкинвал хьана. Ана  край чирдай  музей, компьютеррин­ класс ва лингафонный кабинет ачухна.

Залзала хьайи 1966-йисуз Советский хуьруьз ХенжелкIеле, Мамрачар, Магьмута хуьрер куьчарна. ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди 1968-йисан 1-сентябрдиз ХенжелкIеле хуьруьн совет учетрай акъудна ва хуьруьн совет Советский хуьре тайинарна. Хуьруьн Советдин председателвиле рагьметлу Гьалимова Набата, Эфендиев Абдурагьмана, Муслимов Шевкета, Абдулхаликьов Шамила, Халидов Халида, Гьабибов Къейбуллагьа, Султанов Багьадина кIвалахнай. Гуьгъуьнлай хуьруьн кавха Асва­ров Эмирагъадикай,  ахпа Хидиров Сергеякай­ хьана. Алай вахтунда хуьруьн администрациядин кьиле мад сеферда Э.Асваров хкя хъувунва.

Советский хуьруьн администрация, лугьун лазим къведа, республикада кьиле фейи акъажунра акьалтIай нетижаяр къазанмишунай Дагъустан Республикадин гьукуматдин цIудралди гьуьрметдин грамотайриз, гъиляй-гъилиз къведай пайдахриз лайихлу хьана.

1953-1958-йисара складар, 200 малдин ферма, дизелдин электростанция, пилорама, пуд виш касдиз чкаяр авай клуб эциг­на. 2,5 километрдин куьчейриз чиргъ вегьена. Клуб эцигунин карда жемят руьгьламишайди­ а чIавуз колхоздин председатель хьайи рагьметлу Мурсалов Сарухан тир. Адан тIвар ам чидайбуру, рикIел аламайбуру, ван хьайибуру еке гьуьрметдивди кьазва­. Са проектни авачиз, ада хуьре герек къвезвай вири идараяр галаз ахьтин клуб эцигна хьи, ада хуьруьн агьалийриз ремонт галачиз 30 йисалай виниз къуллугъна. Хуьруьн гьар са хизанди гуьгьуьллудаказ 300 кер­пич, комсо­мол­ри гьарда 500 керпич атIа­на. Хуьруьн ком­со­молдин сифтегьан организациядин секретарь рагьметлу Омар Омарова общест­вен­ный вири кIвалахар жегьилрихъ галаз ял ядай вахтунда тамамардай.

Акваз-акваз хуьруьн къамат дегиш жезвай. ЦIийи электролинияр, пекарня, яшайишдиз къуллугъдай комбинат, столовой, гьамам, дерлекхана, туьквенар, аялрин ясли-бахчаяр пайда хьана. Мугьманхана, совхоздиз цIийи контора, Советдин идара, почта, сбербанкдин дарамат, чехирдин завод эцигна.­

1953-йисалай колхоздин кьиле акъвазай бажарагълу руководителар хьайи рагьметлу Мегьамед Алимирзоев, Сердер Эльдеров, Ме­гьарам Гьабибов, Зейнал Жамалов, Сарухан Мурсалов, Ибадуллагь Керимов, Абдурагьман Асваров, Нисредин Забитов ва Низам Ну­риев хьтин юлдашрин экуь къамат чи хуьруьн­вийрин рикIера гьамишалугъ амукьда.

Гзаф йисара “Фрунзенский” совхоздин директорвиле Шамиль Абдулхаликьова кIва­лахна. Совхоз гзаф хилерин майишатдиз эл­къвена. Ам багъманчивилел, уьзуьмчивилел, магьсулдарвилел машгъул жез башламишна. Амма багъманчивили кьилин чка кьуна. Йисалай-суз совхозди планар артухни алаз ацIурна. Совхоздин производство гегьенш ва экономика мягькем хьана. Рабочийри къазанмишай гьар са манатдал пуд манат къазанжи хтана. КIвалахдин нетижайрай совхоз РСФСР-дин Министррин Советдин ва ВЦСПС-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз, директор Ш.Абдулхаликьов “Гьуьрметдин лишан” ордендиз, багъларин бригадир рагьметлу Эмир Гьасаналиев Ленинан ордендиз лайихлу хьанай.

1965-йисуз, колхоздикай “Фрунзенский” совхоз хьайила, колхоздихъ авайди 3 автомашинни 21 трактор тиртIа, 1975-йисара сов­хоздихъ, “Т-25” трактордилай башламишна, “К-700”-див агакьна, 50 трактор, 26 автомашин ва майишатдин маса техника авай.

Совхозди Болгариядин са совхоздихъ галаз сих алакъаяр хвена. Майишат  районда, республикада кIвенкIвечибурун жергеда авай, виринриз машгьур хьанвай. Чиниз Болгариядай, Югославиядай, Эстониядай, Родезиядай мугьманар атанай.

1965-1980-йисара совхоздин кIвенкIвечи зегьметчияр гьукуматдин еке шабагьриз ла­йихлу хьана. Багъларин бригадир Эмир Гьасаналиев, тракторист Анатолий Ибрагьимов, доярка Некъият Ашуралиева — Зегьметдин Яру Пайдахдин, багъманчи Фаизат Къазанфарова, доярка Алиметова Сафиля, рабочий Шегьрихан Гьалимова, муаллим Магьрам Ризаев — “Гьуьрметдин лишан”, алакъадин пешекар Низам Велиев Баркаллувилин орденралди къейдна. Шоферар тир Л.Асвароваз, С.Сардароваз, чубан А.Исмихановаз, нехирбан М.Исмаиловаз, уьзуьмчи С.Жарулаевадиз, багъманчи Ж.Абдурагьмановаз, багъларин бригадирар тир И.Къарибоваз, А.Алимирзоеваз “Зегьметдин тафаватлувиляй” медалар гана.

Чи ирид хуьруьн жемятдин зегьмет, ала­хъунар райондин, республикадин ва СССР-дин гьукумри къейдна, хуьруьн, совхоздин руководстводиз абадвилихъ, мублагьвилихъ фидай шартIар, мумкинвилер яратмишна. И лайихлу кардик чпин зегьметдин пай кутур инсанрин тIварар кьун кутугнава. Руководстводиз кардалдини гафуналди куьмек гайи агъсакъалар: Эминов Шихагьмед, Хаспулатов Абдул, Мусаев Седреддин, Шагьгьуьсейнов Дашти, Султанов Мегьамед, Рамазанов Мелик, Герейханов Саид, Гьуьсейнов Керим Гьажиев Эмираслан, Халидов Гьажимурад, Султанов Муслим, Къазанфаров Сражедин, Абдурагьманов Жабар ва масабур.

Колхоздин, совхоздин, хуьруьн гьакимри­ жемятдин сагъламвиликай фикирна. Хуьре ФАП кардик кутуна. 1959-йисара 10 чарпайдин­ участковый больница, 1984-йисалай духтурвилин амбулатория ахъайна. Исятда хуьруьн амбулаторияда кьилин образование авай 4 духтурди ва 12 медсестради кIвалах­за­­ва. Ам­булаториядин заведующийдин чалишвилериз, тIалабунриз килигна, “Фрунзенский” совхоздин администрацияди хуьруьн центрадал эцигнавай мугьманхана духтуррин ихтиярдиз вахкана. Амбулаториядин кьилени вичихъ кьилин образование авай, виниз­ тир дережадин терапевт Гьажиева Жамият Мегьамедовна акъвазнава. Педиатр А.Па­шаева, сарарин духтур А.Гьасанова, же­гьил ра­ботникар тир участковый медсестра Г.Исмихановади, Н.Гьасановади, акушерка Э.Къи­личхановади гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва, азарлуйрин патай гьуьрмет къазанмишзава. Абурун гуьзчивилик къунши ЦIелегуьнрин ва Къартас-Къазмайрин хуьрерни ква.

1972-йисара чи хуьруьз СтIал Сулейманан райондай Къартасрин хуьрни куьч хъхьана. Хуьр еке хьурдавай школадиз къвезвай аялрин кьадарни артух жезвай. Школадин их­тиярда авай дарамат, гьикьван гилигунар хъийизвайтIани, бес жезвачир. 1984-йисуз хуьре 700-дав агакьна аялривай кIелиз жедай пуд мертебадин цIийи школа эцигна. Ам хуьруьн жемятдин, муаллимрин ва аялрин еке дамах я. Школа эцигунин карда, вичин яшлувилизни, хсуси харжийризни килиг тавуна, авай вири танишвилерикайни менфят къачуна, рагьметлу Ибадуллагь Керимова (ам а вахтунда персональный пенсионер тир), хуьруьн Советдин председатель Ш.Абдулхаликьова, совхоздин директорар хьайи Н.Нуриева ва Н.Забитова, школадин директор тир А.Нуралиева чпел къачур зегьметар жемятдин рикIел алама. ЦIийи школа спортзал, гегьенш столовой галаз эцигнавай. Им хуьруьн уьмуьрда еке вакъиа ва кIелзавай­бур патални еке савкьат хьана.

Алай девирда кIелзавай аялрин кьадар къвердавай тIимил жезва. Вучиз лагьайтIа, же­гьилриз хуьре кIвалахдай чкаяр авач. Абур­ чпин хизанарни галаз Россиядин ше­гьер­риз физ­ва. Исятда школада кIелзавай аялрин кьадар 600-дав агакьнава. 70-далай виниз муаллимри зегьмет чIугвазва. Аялрин их­ти­ярда хъсан спортзал, сифтегьан классрин аялриз чи­­ми тIуьнар гудай столовой, 32 класс, кIе­лу­нин 34 кабинет, 150 кас гьакьдай актовый зал ава.

Дарвиле авай йисара эцигнавай хуьруьн клубдикай менфят къачуз жезвачир, дарамат ишлемишдай къайдада  амачир. Гьаниз килигна, 1980-йисара хуьре 450 кас гьакьдай зални библиотека галай культурадин дарамат эцигна. Жегьилар патал хуьре спор­т­школа­ ахъайна. Ана боксдин, дзюдодин, каратэдин, залан атлетикадин, кьуршахар кьунин секцияр кардик ква. Анра цIудралди жегьилри чпин устадвал хкажзава, районда, республикада жезвай акъажунра хъсан чкаяр кьазва. Аялар спортдал маш­гъу­ларунин карда тренер яз Агъахан Маметова зегьмет чIу­гуна. 2015-йисалай ам Советский хуьруьн юкь­ван школадин директорвиле тайи­нарна.

Диндихъ чин элкъуьр хъувурла, хуьруьн же­­­­мятди, гьарда вичивай жедай такьатар харж­­на, хуьруьн юкьвал гуьрчег мискIин эцигна­.

Хуьруьн паркунин юкьни-юкьвал дя­ведай тахтай хуьруьнвийрин тIварар кхьенвай  обелиск-памятник хкажнава. Гъалибвилин гьар сувариз обелискдин вилик хуьруьн администрацияди, культурадин кIвалин ди­ректор Мурадова Наимата гьевескар артистрихъ галаз гурлу межлис къурмишзава. МискIин ва памятник эцигунин карда вич дяведин йисарин аял хьайи устIар, зегьметдин ветеран рагьметлу Абулфез Азизова иллаки та­фаватлу зегьмет къачуна. Женнет кьисмет хьуй вичиз!

1980-йисара хуьре Ватандин ЧIехи дяведин 50 кас кьван ветеранар амай. Хуьре Венгриядин — 1, Чехословакиядин — 2, Аф­гъан­дин — 5 ва Чечнядин вакъиайрин 10 ве­теран ама. Яшар хьанвайбур пенсийра ава, амайбуру чпелай алакьдайвал хуьруьн майи­шатра кIвалахзава.

Советский хуьр республикада, Россияда раиж авур машгьур ксар ава чахъ. Абурун арада XVII асирдин шаир Ялцугъ Эмин, лезги алфавит туькIуьрай Зульфикъар Къазанфаров, Азербайжандин образованидин тарихда къизилдин гьарфаралди тIвар кхьенвай Али Муьжруьм Тагъизаде, шаир, му­аллим Н.Нури (Эфендиев), адан хва шаир Ма­йил Эфендиев, партиядин Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн райкомрин 1-секретарь, Дербентдин окружной исполкомдин председатель хьайи Ибадуллагь Керимов ава. Ленинан, Октябрдин революциядин, Зегьметдин Яру Пайдах орденрин ва цIудралди медалрин са­гьиб, Дагъустандин лайихлу багъманчи Эмир Гьасаналиев, “Зегьметдин Баркалладин” 2 ордендин иеси, зегьметдин ветеран, телефонист Низам Велиев, дяведин ва Яракьлу Къуватрин ветеранрин республикадин комитетдин председатель хьайи отставкада авай подполковник Мегьамед Шагьгьуьсейнов, Калугадин областда онкологиядин центрадин кьилин духтур, медицинадин илимрин доктор Вагьид Эфендиев, ДГУ-дин декан, биологиядин илимрин кандидат, профессор, ДАССР-дин халкьдин образованидин отличник хьайи Бедредин Мусаев, ДГУ-дин доцент, математикадин илимрин кандидат Эзедин Велиев, Дербент шегьердин аялрин сагъламвилин объединенидин кьилин духтур хьайи РД-дин лайихлу духтур Жумае­дин Гьалимов, филологиядин илимрин кандидат, РФ-дин лайихлу муаллим, ДГУ-дин муаллим Зибиюллагь Бирембегов, математи­кадин илимрин кандидат Заур Исмиханов, ДАССР-дин Верховный Советдин депутат хьайи Некъият Ашуралиева, РФ-дин лайихлу муаллимар — Абубакар Нуралиев ва Зури­ят­ Гьабибова, РД-дин лайихлу муаллимар —  Ме­гьамед Къужаев, Зиямудин Гьасанов, Рус­там Къарибов, Па­кизат Гьабибова, Кашмира Мамедгьуьсейнова, РД-дин лайихлу экономист Аслан-Герей Гьажалиев, РД-дин лайихлу энергетик Мегьамед Къурбанов, РД-дин ла­йихлу эцигунардайди Нур Гьалимов, культурадин лайихлу работник Тагьир Загьи­ров ва масабур хуьруьн тарихда гьатнава. Эхиримжи йисара хуьруьн юкьван школада кIва­лах­завай 15 муаллим кьван Россиядин умуми образованидин гьуьрметлу работник ла­гьай тIварцIиз лайихлу хьанва. Ибур бес чи­ дамах, такабурлувал, лувар тушни мегер!­

Жемятди дамахзавай крарикай сад мадни ам я хьи, чи хуьруьнви рагьметлу Эминов Шихагьмед халудин хтул, Дербентда яшамиш жезвай, ана еке къуллугъар авур же­гьил хва Заур Эминова алай вахтунда РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместителвиле ва РД-дин чилерин ва эменнидин алакъай­рин рекьяй министрвиле кIва­лахзава.

Гила ирид хуьруькай ибарат хьанвай Советский хуьр районда чIехибурукай сад я. Ина 5 агъзурдав агакьна агьалияр яшамиш жезва. Агъзурдав агакьна кIвалер, анра газ, яд, экв ава. Кьилин 2 куьчеда къир цанва.

Ина лезгийрин, яхулрин, рутулрин, урусринни азербайжанрин хизанар дуствилелди яшамиш жезва. Фикирдай акъатна, кхьена кIанзавай лайихлу инсанрин тIварар амукь­натIа, хуьруьнвийри заз багъишламишрай. Зи мурад хуьруьнвийрихъ яргъал йисара везифаяр намуслудаказ кьилиз акъуддай мягькем сагъламвал, кIубанвал хьун я. Квехъ мадни еке агалкьунар хьурай, куь кIвалера шадвал, гьуьрмет, девлет ва берекат бул, дуьнья ислягь хьурай!

Ферид  Вагьабов,

РД-дин лайихлу муаллим