Дагъустан неинки гзаф дагъларалди, чIаларалди девлетлу вилаят я, адахъ гьакI вичин кьетIен яшайиш, меденият, адетарни ава. Дагъларин уьлкве чIехи хизанралдини (8-12, арабир 15 касдикай ибарат)  тафаватлу жезва. Дагъларин мише­къат шартIара абур хуьнни регьят кар туш. Алатай­ девирра гатфарилай зулалди дагъвийри ­хсуси никIе­ра, салара, багълара, фермайра зегьмет чIугвадай, ахпа патариз къазанмишиз  ­рекье гьатдай. Къунши районриз, патарив гвай шегьерриз — Дербентдиз, Бакудиз, Шекидиз, Генжедиз, Астрахандиз, Грозныйдиз… Садбур гьатта Къазахстандиз, Узбекистандиз, масанризни акъатдай.

1960-йисарилай и адетдик маса жуьредин гьерекат акатна. Жегьилар кIелиз, армияда къуллугъиз шегьерриз фена. Дагъустандин вузар куьтягьайбур кIвалахиз маса регионризни рекье туна. Гзафбур чеб фейи чкайра амукьна.

1990-йисара, Советрин Союз чукIурайла, карханаяр, майишатар барбатIайла, бейкарриз­ элкъвей агъзурралди дагъвияр, кIвалах жа­гъу­риз, Россиядин областриз, крайриз ва гьакI къецепатан уьлквейризни акъатна. Эгер чна ХIХ ва ХХ асирра жуьреба-жуьре себебралди­ республикадай катдай чкадал атайбурни фикирда кьуртIа, гзаф чкайра дагъустанвийрин магьлеяр, хуьрер, поселокар арадал атанва.

Республикадилай къеце пата авай ватан­эгьлийрихъ галаз алакъаяр мягькемарунал, санал кIвалахдай шартIар тешкилунал РД-дин гьукумат ва милли сиясатдинни диндин крарин рекьяй министерство алахъна. Лап кар алай месэла — Россиядин регионра Да­гъустан Республикадин векилханаяр кардик кутуна. Абурун куьмекдалди хейлин хилерай­ менфятлувилелди кIвалахиз гатIунна. Ида вичин нетижаярни гузва.

Лугьун лазим я хьи, Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликован теклифдалди РД-дин Халкьдин Собраниди “Къецепата авай ватанэгьлийриз куьмекар гунин гьакъин­дай” закон кьабулна. Адан  макьсаддикай РД-дин милли сиясатдин ва динрин  крарин рекьяй министр Энрик Муслимова лагьана:

— Къецепата яшамиш жезвай чи ватанэгьлияр хуьнин гьакъиндай закон Россиядин Федерациядини кьабулайди я. Чи закондани абуруз жуьреба-жуьре рекьерай куьмек гун ава. Советрин Союз чкIайдалай, кьилдин, ас­лу тушир государствояр арадал атайдалай гуьгъуьниз Россиядилай къерехра яшамиш жезвай чи ватанэгьлийрин-дагъустанвийрин кьадар пуд миллиондив агакьзава.  Эхиримжи вахтара талукь органрин пешекарри, алимри тухвай ахтармишунри тестикьарзавайвал,  дагъустанвийрин чIехи диаспораяр  Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата (Туьркия, Сирия, Ирак), Советрин Союздин виликан республикайра (Азербайжан, Гуржистан, Къазахстан, Тажикистан, Къиргъизистан, Узбе­кис­тан, Белоруссия, Украина) яшамиш жезва. Россиядикай рахайтIа, дагъустанвияр яшамиш тежезвай регион жагъидач.

Чи министерстводи 2017 ва 2019-йисара Махачкъалада къариблухра яшамиш жезвай ватанэгьлийрин форумар кьиле тухванай. И важиблу мярекатриз 30-далай виниз уьлквейрай дагъустанвияр хтанай.  Ихьтин­ гуьруьшар герек ава. Патаз акъатнавай инсанрин вил ватандихъ, хайи маканрихъ жезва. Хайи чилин ни-атир галукьай абурувай накъвар хуьз жезвач… Ихьтин шикилар акурла, рикIиз пара таъсирда. Зун са карди мадни гьейранарна,- хиве кьуна Э.Муслимова.- Туьр­киядай хтанвай са десте векилар Кьасумхуьрел хъфена. Абур райондин администрацияди хушвилелди кьабулна. Арада па­ра метлеблу суьгьбетни кьиле фена. Яшлу инсанар михьи лезги чIалалди рахазвай.  Гьа икI пата авай вири да­гъустанвияр хайи чIалал рахаз, абур хуьз алахъзава. Чна абуруз и рекьяй куьмекарни гузва, абурал кьилни чIугвазва.

Мисал яз, алатай йисуз министр Энрик Селимович кьиле авай делегация Къиргъи­зи­станда яшамиш жезвай дагъустанвийрин патав фена. Абур аниз акъудна 85 йис тамам жезвай. Жуванбур атунал абур гзаф шад хьана. Ашарин хуьряй тир Жамал эфендидин хтул Мананан ихтилат рикI къарсатмишдайди тир.

“Белиждай чун малар ядай вагонра аваз, станцийрал акъвазиз-акъвазиз физвай. Ростовдиз пуд лагьай юкъуз агакьна. Чал алай гьал акунайтIа. Белки, гьайванарни и гьалда же­дачир. Рекье гьи­кьван вахт хьанатIа рикIел аламач, чун Къиргъизистандиз, Бишкекдиз гъана, анайни,­ машинриз ягъиз, баябан чуьл­диз тухвана.

Кьуд пад живеди кьунвай. Патарив кIвал, я хуьр гвачир. “Куь кIвал-югъ гьа и чуьл я”, — ла­гьанай чун иниз гъайибуру. Чилел са хара перер, кацаярни гадарна. “Квез яшамиш жедай фурар, къазмаяр эгъуьна”, — буйругъна, хъфена. Итимар фурар эгъуьнив эгечIна, ди­шегьлиярни аялар, векьер-кьалар, самар, кул-кусар жагъуриз, чуьл тирвал чкIана. Чи хизан­да 15 кас авай. Гьа чуьлдиз анжах ругуд кас агакьна. Гьахьтин мусибатар акуна чаз, са тахсирни квачир инсанриз, — туьтуьна кьагьар­, шел аваз лагьана 95 йиса авай Манан бубади.

— Алай вахтунда Къиргъизистанда яшамиш жезвай дагъустанвийрин кьадар 70  агъзурдалай алатнава,- лугьузва Э.Муслимова.- Хуьрера чун школайриз, мискIинриз, гьукумдин идарайриз фена, ватанэгьли агъсакъалрихъ, жегьилрихъ, имамрихъ галаз гуьруьш­миш хьана. Чун пара хушвилелди мергьяматлувилин “Зита ва Гита” фондунин регьбер Зумрият Ризахановади, Чуйский област­дин губернатор Эркин Тентишева, Сокулинский райондин гьакимди, Къиргъизистанда авай Россиядин консулди, чкадин муфтий Замир Рагъиева кьабулна.

Стха республикадин векилри яргъал вегье­нач. Къиргъизистандин диндин крарин рекьяй госкомиссиядин директор Тойгонбой Абдыкаров, КъР-дин кьилин муфтий За­мир Рагъиев ва маса юлдашар Дагъустандиз атана. Абурухъ галаз Иса Пайгъамбардин­ тIва­ру­нихъ галай духовный центрада, Дер­бент­дин жуьмя мискIинда, “Нарын-къеледа”, Мегьамед Ярагъ­видин тIвару­нихъ галай медресада, Ал­кьвадар Гьасан эфендидин музейда рикIел аламукьдай гуьруьшар кьиле фена.

Алай вахтунда Россиядин 32 регионда РД-дин векилханаяр кардик ква. Абурукай пуд (Москвада, Санкт-Петербургда ва Ставрополда авайбур) республикадин бюджетдай хуьзва. Амайбур — чпин харжидалди. Са рахунни алач, абуру регионрихъ галаз авай алакъаяр гегьеншбур, мягькембур, терефар патал менфятлубур авунин карда лайихлу чка кьазва. Республикадин гьуку­матди векилханайрин вилик хейлин везифаярни эцигнава: Дагъустандиз жезмай кьван гзаф инвестицияр гъун, туристар атун, гуманитарный ала­къаяр гегьеншарун, армиядин жергейра къуллугъзавай дагъустанвийрихъ галаз кIва­лах тухун, регионрихъ галаз санал культурадин, спортдин мярекатар тешкилун.

— Зун мукьвал-мукьвал РФ-дин регионриз физва, абурун регьберрихъ ва гьакI чи ва­т­ан­эгьлийрихъ, жегьилрихъ, армиядин жер­гейра къуллугъзавайбурухъ галаз гуьруьшмиш жезва,- лугьузва Энрик Муслимова. — ИкI, зун Свердловдин, Москвадин, Новго­роддин, Кострома­дин областриз, Коми, Татарстан, Кеферпатан Осетия-Алания республикайриз, Ставрополдин, Краснодардин крайриз, Санкт-Петербург шегьердиз фена. Анра авай чи векилриз бязи месэлаяр гьялиз куьмек га­на. Лугьун ла­зим я хьи, векилханайрин куьмекдалди Дагъустандин халкьарин хайи чIа­лар, диндин бинеяр, тарих чирун патал махсус центраяр кардик кутунва. Санкт-Петербургда “Дагъустандин культурадинни савадлувилин центр”, Москвада “Да­гъустан”, Ставрополда М.Гусаеван тIварунихъ галай центраяр, Ярославлда жемиятдинни культурадин “Дагъустан” тешкилат, Ивоноводин областда­ Дагъустандин культурадин “Ватан” центр. Куь­релди, гьа ихьтин тешкилатар Свер­д­ловскда, Тверда, Кеферпатан Осетия — Аланияда, Волгоградда, Крымда, Новгородда, Ха­кассияда, Костромада, Владимирдин­об­ластда ва масанрани кардик ква. Абурун регь­беррихъ галаз чун гьамиша алакъада ава.

Чна гьар йисуз векилханайрин кьиле­вайбурухъ галаз совещанияр тухузва. Шаз август­диз тешкилай мярекатда РД-дин Кьил Сергей Алимовичани иштиракна. Авайвал ла­гьайтIа, им республикадин регьберди иштиракай сад лагьай совещание я. Ада векилханайрин кIвалахдиз лазим къиметни гана…

Шаз векилханайрин кIвалахдик йигинвал кутадай мадни са мярекат хьана. РД-дин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Аб­дул­муслимов РФ-дин регионра авай РД-дин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Анал ре­гионрин арада кар алай хилерай сих ала­къа­яр вилик тухунин ва республикадиз инвестицияр гъунин, алишверишдинни экономикадин месэлаяр веревирдна. И жуьредин ала­­къай­риз РД-дин Кьил Сергей Меликовани кьетIен фикир гузва. Уьлкведин вири майданда Дагъустандин хъсан крар, мумкинвилер, суьрсетар, тIебиатдин гуьрчег ва аламатдин чкаяр машгьурун лап важиблу месэла яз гьисабзава. Садани инкар тийидай делил я: республикадиз цIи са миллиондилай гзаф туристар атана. Вирида чи багълара, салара битмишарзавай емишрин, майвайрин, некIе­дин суьрсетрин тарифзава.

И йикъара заз  Хабаровскдин крайда кардик квай векилханадин председатель Бейдуллагь Исаевахъ (ам Хив рай­ондин­ Фурдагърин хуьряй я) галаз суьгьбетдай мум­кинвал хьана. Ам вичин юлдашарни галаз Украинадин фашистрикай азаднавай Лисичанск ва Папасная шегьерриз куьмекдин парар гваз фенвай.

— Стха халкьариз, кIеве авайбуруз куьмек гун дагъустанвийрин къилихдик квайди я,- лагьана ада.- Зун а кардал шад хьана хьи, Дагъустанди Донбассдин агьалийриз 3 агъзур тонн шейэр рекье тунвай. Идахъ галаз сад хьиз, дагъустанвийри Донбассдин хуьрер, шегьерар миллетбазрикай азадзавай женгера викIегьвилелди иштиракзава. Чи кьве векилдиз Россиядин Игитвилин тIвар ганва. Ибур дамахдай крар я.

Къейд авун лазим я хьи, Бейдуллагь Иса­ева Хабаровскдин крайдин ва Дагъустан Республикадин арада дуствилин, амадагвилин алакъаяр гегьеншарун патал еке зегьмет чIугвазва. ИкI, Хабаровскда Дагъустандин пагьливанрин иштираквални аваз азаддиз кьуршахар кьунай Россиядин Игит Нурмегьамед Гьажимегьамедован призар патал турнир кьиле тухвана. 2017-йисуз  Хабаровскдин крайдин делегация чи республикадиз мугьман хьана. Хабаровск шегьердин са райондин ва Дербент райондин арада дуствилин, амадагвилин алакъайрин гьакъиндай икьрар кутIунна.  Исаева Дагъустандиз Моск­вадин, Оренбургдин, Мурманскдин, Хабаровскдин ва Краснодардин 11 блогер къведайвал авун  тешкилна. Шаз, ада кьил кутуналди, туризмдин хилен ва СМИ-рин векилар Дагъустандиз атана, абур республикадихъ авай мумкинвилерихъ галаз таниш хьана. Мугьманриз Дербент, Сулакдин дагьар, Хунзах район акуна. ЦIи кеферпатан крайдай чиниз атай туристрин кьадар хейлин гзаф я. Крайда Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатован шиирар хуралай кIелдай конкурс тухвана. Гъалибвал къазанмишай рушаз­ Дагъларин уьлкведиз фидай путевка гана.

Инал Президент В. Путинан гафар рикIел хквезва: “Чи руьгьдин, инсанвилин ва вилик финин алакъаяр виш йисара арадал атана, умуми имтигьанра, четинвилера лигим хьана ва агалкьунрихъ, гъалибви­лерихъ фена. Чи мукьвавал, дуствал несилрилай несилрал агакьарзава. Абур Россияда­ ва Украинада яшамиш жезвай миллионралди инсанрин, хизанрин рикIера ава ва ивидин сад тир гъалари чун сад ийизва. Санал алайла, чун мадни къуватлу ва бахтлу жеда”.

Гьа стха халкь яшамиш жезвай, фашистрин, неонацистрин, миллетбазрин гъиле гьатнавай Украинада физвай военный махсус серенжемда къагьриманвал къалурай Россиядин армиядин старший лейтенант Нурмегьамед Гьажимегьамедоваз (телеф  хьайидалай кьулухъ) Россиядин Игитвилин тIвар гайила, Владимир Пу­ти­на лагьай гафарихъ мадни еке метлеб ава: “Зун урус инсан я. Лугьудайвал, зи тухум­ эл­къвена Иванрикайни Марьяйрикай ибарат я. Амма Дагъустандай тир лакви миллетдин же­гьил гада Нурмегьамед Гьажимегьа­медова авур хьтин игитвилин мисалар акурла, заз лу­гьуз кIанзава: зун лакви, дагъустан­ви я. Чеченви, ингуш, урус, татарви, чувуд, осе­­тин­ я. Вири миллетрин тIварар кьазни жедач”.

Гзаф миллетрикай ибарат, чпин чIалар, культура, адетар авай халкьар яшамиш жезвай Россиядин къуват садвиле, тупламишвиле ава. И пара къиметлу, метлеблу ерияр абуру Ватан хаталувилик акатайлани, зегьметдани, гъалибвилер, суварар къейддайлани, къалурзава. Чна чи зурба уьлкведин тарихдал, хайи маканрал, къенин йикъал, халкьдин майишатдин гьар са хиле къазанмишзавай агалкьунрал дамахзава.

Санкт-Петербургдин  векилханадин кьиле акъвазнавай Гьасан Гьасанов заз чиз хейлин йисар я. Ада кеферпатан меркезда датIана Да­гъустандихъ галаз алакъалу­ мярекатар тешкилзава. Эхиримжи йисара­ хайи республикадиз инвестицияр гзаф желб аву­нал машгъул я. Векилханади эхиримжи кьве йисуз инвестицийрин 11 проектдин винел­ кIва­­лах­зава. Республикадин “100 школа” ремонт авунин проект уьмуьрдиз кечирмишун патални Санкт-Петербургдин бизнесменар — чи ватанэгьлияр желбна. Абуру СтIал Сулей­ма­нан, Дербент, Акуша, ЦIумада, Къизляр, Гуниб рай­онрин школаяр ремонт ийиз куь­мекна­.

Ставрополдин крайда авай векил Абдула Омарова республикадин туризмдин хел вилик­ тухуник вичин пай кутазва. Векилханада “Дербент” пресс-клуб тешкилнава, аниз ара-ара крайдин СМИ-рин векилар кIватIзава, абуруз Да­гъустандикай фильмаяр къалурзава. Ида­­лай­ни гъейри, Ставрополдин журналистар Да­гъустандиз ракъурунни адетдиз элкъвенва. Эхиримжи йисара крайдай чиниз къвезвай турист­рин кьадар кьвед-пуд сеферда артух хьанва.

Чна винидихъ къейд авунвай гуьруьшдал Абдулмуслим Абдулмуслимова РД-дин милли сиясатдин ва диндин крарин рекьяй, культурадин, туризмдин, финансрин министерствойрал къведай йисуз Россиядин регионра Дагъустандин йикъар тешкилунин, туристрин дестеяр артухарунин ва Дагъустанда уьмуьрдиз кечирмишзавай яшайишдин метлеб авай менфятлу проектрик чпин пай кутунал бизнесменар желб авунин гьакъиндай теклифар гун тапшурмишна.

Гзафни-гзаф дагъустанвияр Азербайжанда, Туьркияда, Сирияда, Юкьван Азияда, Гуржистанда ава. Абурук вижевай карчияр, общественный деятелар, алимар ква. Бязибуруз, Дагъустандиз хтана, куьмек гуз, инвесторар жез кIанзава. Зун агъунва, и закон ва адан бинедаллаз махсус программа кьабулу­ни абурун вилик гегьенш рекьер ачухда. Гьа са вахтунда законди умуми ва саналди тир культурадин, искусстводин, экономикадин мя­­рекатар тешкилуниз куьмекда.

Э.Муслимова къейд авурвал, чи ватан­эгь­лийри милли культура, адетар, чIалар хуьн ва акьалтзавай жегьил несилдиз чирун патал чеб авай чкайра маракьлу мярекатар тухузва. Мисал яз, Туьркияда Кавказдин халкьарин кьуьлерин ва музыкадин международный фестиваль тешкилзава. Гьа ихьтин фестивалдиз ухшар мярекатар Азербайжанда, Къазахстанда, Францияда, Белоруссияда тухузва.

Чи ватанэгьлийри чеб яшамиш жезвай уьлквейра яшайиш, экономика, культура вилик тухунин кардик чпин пай кутазва. Абуру государстводин органра, илимда, бизнесда, культурада, медицинада еке агалкьунар къазанмишзава ва чпин тарихдин Ватандихъ галазни алакъаяр хуьзва.

Чаз къе, РагъакIидай патан уьлквеяр Рос­сиядиз акси акъвазнавайла, виридалайни герекди садвал я. Умуми крар тамамардайлани, зурба планар вилик эцигдайлани, гьар сана зегьмет чIугвадайлани, четинвиле­рай экъечIдайлани. Чи къуват намуслуви­лел­ди зегьмет чIугуна, сада-садаз куьмек гудай, чи халкьарин адетар хуьдай, бубайрин крариз вафалу тир крара ава. Сад тирла, чун мягькем, къудратлу я. Эхь, чи къуват садвиле, дуствиле ава.

Нариман Ибрагьимов