ДИН ВА ЖЕМИЯТ

Къазибегов Ливауддинан хва Тажидин-гьажи — цIийиз эцигзавай мискIиндин имам. Физикадинни математикадин илимрин кандидат, доцент. Ада яргъал йисара Дагъустандин педуниверситетда тарсар гана. ЦIуд йисуз ДГУ-дин востоковеденидин факультетда кардик квай Къуръан чирдай центрада кIвалахна. Эхиримжи йисара анин директор тир.

МискIинда

ЦIийи мискIин Махачкъаладин кьиблепата “Ветеран” микрорайонда хкаж хьанва. Са патахъай гьеле ачух чуьл яз амай и чка агьа­лийриз патав гвай республикадин хуьруьн майишатдин министерстводалди хъсандиз чида. МискIиндин дарамат эцигна куьтягьнава, къенепатан кIвалахрив эгечIнава. Чун цлав гвай гурарай виниз кьвед лагьай гьавадиз хкаж хьана.

— Мергьяматлу, Регьимлу Аллагьдин тIвар­цIел­ди Аллагьдин салаватар ва саламар хьуй  Адан ил­чидиз — Мугьаммадаз. Эхь, им шегьерда виридалайни чIехи мискIин­ри­кай сад жеда, — зи суалдиз жа­ваб гузва Тажидин муаллимди. — Ина санлай вад агъзур касдив агакьна гьакьда. Муьжуьд йис кьван вилик и мискIиндин бинеда сифте къван тунай. Хейлин кIвалахар тамамарнава, гьеле хъувуна кIан­завай кIвалахарни тIимил туш. Вири харжар лезги диндар ксари, карчи гадайри ийизва. Чпин малдикай, пулунин такьатрикай паяр, садакьаяр гузва. Абурукай яз, чи ватанперес Сулейман Керимовани са кьадар куьмекна.

Анжах лагьана кIанда: мусурман динда миллетар авайди туш, мискIинарни миллетрин арада пайиз жедач, садани фикир тавурай, чна пайзава лагьана. ЯтIани Дагъустан гзаф халкьарин республика я, гьар са миллетдин векилриз чпин дерди-месэла акъат­зава. Абур веревирд авун, са къарар кьабулун патал кьилди мискIинрани кIватI жезва. Месела, Редукторный поселокда газетринни журналрин издательстводин патав гвай мискIин даргийри эцигна, виридалайни гзаф анихъ гьабурун жемят гала. Гьа тегьер аваррихъ “чпин”, къумукьрихъ “чпин” мис­кIи­нарни ава. И жуьреда лезгийризни герек къвезва: жуван жемятдин дерди-гьал ийидайвал, лезги мехъеррал жегьилар некягьдайвал, рагьметдиз фейиди чуьхуьдайвал…

— Аквазвайвал, эцигунрин кIвалахар вири акьал­тIарнава: мискIиндин дарамат­дани, администрациядин, михьивилерин кIвале­рани. Къенепатан кIвалахрив гьеле эгечI­на­вач.

— Ина вири кIвалах республикадин Диндин управленидин къаюмвилик кваз физва. Им имам Шафидин тIвар алай мискIин я. (Эгер тийижирбур ава­тIа: Дагъустандин, Чечнядин мусурманри ибадат ийизвай исламдин хел — имам Шафидин мазгьаб я.) МискIин эцигнавай, адан патарив гвай чилер муфти­ятдинбур я, гила абур чав вахканва. Вири крар, документрал асаслу яз, къанунламишунин, регистрация авунин кIвалахарни куьтягьзава. Къенлай кьулухъ и чкаяр аваданламишунин кIвалахни чIехи­ди ва важиблуди я.

Ингье ина цин вижевай чIехи вирни ава. Коммерциядиз талукь са карни ина, гьел­бетда, жедач. Культурадин имаратралди ­тадаракламишнавай вижевай парк кутун ­патал кутугай чка я. Аллагьди къу­ватар гайитIа, гележегда ина школа эцигдай фикирни ава. Медреса ваъ, светский школа, виниз тир еридин образование гудай, интернатни галаз. Ана зигьинлу, алакьунар авай аялри чирвилер къачудайвал.  Им  халкь патал чIе­­хи хийир­дин кар жедай. Алакьунар авай аялриз гъвечIи чIавалай дикъет гайила, абур дуьз рекье турла, абуру халкьдин тIварни хкажда.

— Вуна Сулейман Керимован тIвар кьуна. Мис­кIин эцигиз мад ни куьмек гузва? Куьмекчийрин кьадар гьикьван я: сад-вад кас, цIуд, къад?

— Чпин пай кутазвайбур гзаф ава, — вишералди. Инални къейд ийин: чавай мискIин эцигзавайдакай хабардар ийиз жеда, анжах куьмек чна садавайни тIалабзавайди туш: фена, инсанрал алахъун — им къадагъа я. Жедай куьмек, гзаф-тIимил, гьарда вичин хушуналди ийизва. Месела, гьаждилай хтай са дишегьлиди вичин кIвалер гана, пул вири и мискIиндин дердийриз гъана. Ихьтин ­дуьшуьшра чна тагькимарни ийизва: хизандин дуланажагъдиз кьацI гун — къадагъа я! “Ваъ, — лагьана, — хизандиз яшамиш жедай чкани ава, недай фуни, им зи патай куьмек я”. Адан рикIиз гьакI авуна кIанда лагьай ван атана ман… МискIин эцигиз харжар ийизвайбуруз чпин тIварар кьун са акьван хуш туш. Ваъ, абуру и кар чуьнуьхни ийизвач, анжах ашкара тавуна гузвай куьмек артух суваб я.

Къуръанда лагьанва: Аллагьдихъ халисандиз садни квекай агъадач, куь рикI алай шейиникай таганмаз (мана). Мусурмандиз чизва эхир: исламдин пуд лагьай дестек  закат я. Эгер вун агьваллу итим, лугьун­ — карчи ятIа, вуна ваз атайдан кьве процентни зур гана кIанзавайди я закатдай. Закат гузвайди я жуван туьквенар, кархана, мал гьасилдай мад вуч ятIани авайла. Месела: эгер ви кIвале виш грамм къи­зил аватIа (дишегьлийрин безекар квачиз), гьадалай гана кIанда закат. Закат — им михьун лагьай чIал я: жув михьун, хизан михьун, жуван мал михьун­. Ихьтин крар чир тахьун мусурмандин вичин эксиквал я.

— Ачухдиз хиве кьан, Тажидин муаллим: математикадинни физикадин илимрин кандидат мис­кIиндин имам хьуни зун са кьадар мягьтеларзава…

— Яни зун, алай девирдин инсан, алим, вични дуьм-дуьз илимрин, и дережада динэгьли вучиз я?.. Гзафбуру фикирзава: диндин рекьел элячIзавайбур гуьгъуьна амай, чирвилер авачир, чпелай са кар алакь тавур, уьмуьрда чпиз лайихлу чка жагъун тавурбур я. За анжах лугьуда: рикIин сидкьидай иман кьабулун патал образование кIанда, дин кьилелди кьабулна кIанда. ГьакI — са адет па­тал ваъ, адан чарасузвал аннамишна. Исятда, заз аквазва, икI женни ийизва: чи халкьдикай хъсан илим, чирви­лер авай ксар, аннамишна, мусурман диндал элячIзава.

Дин галачиз дуьз уьмуьр авач. Эгер са­да фикирзаватIа, ингье зун ихьтин акьуллуди я, заз герек туш — им пис я. Маса халкьарин арада зал гьалтнач, чибурукай са бязибур ава лугьузвай: Аллагь вучтинди я, атIад-муькуьд… Им викIегьвал туш. ВикIегь­вал инсанди маса жуьреда къалурдайди я. Ихьтин эдебсуз ихтилатар ийида вичихъ галукьдалди. Садра кIеве гьатайла, бедбахтвили ягъай­ла, ахпа гьарай акъатда. Ахьтинбур заз жуван уьмуьрда акуна… Эхиз те­жез­майла — ваъ, вахтунда имандал атана кIан­да. Кьили аннамишна, имандал атана кIанда. Эгер инсандив иман гвачтIа, адахъ кIеви ягь-намус, дерин эдебни авач. Заз гьакI аквазва. Зи фикир икI я: дин гвачир халкь виридалайни гуьгъуьна амукьда. И патахъай чи халкь акьван кьулухъ гала хьи… Ваъ, диндал къуватлу тушир халкь виликди фидач.

Алибег Омаров

( КьатI ама )