ДЯВЕДИН ЙИСАРИН АЯЛРИН ДАФТАРРАЙ
Ихтибармир!
Фашизмдин Германиядин кьиле вагьши Гитлер аваз, тади “ЦIайлапан” ва “Маршал” планар туькIуьрна, 1939-йисан 1-сентябрдиз Дуьньядин кьвед лагьай дяве башламишна.
Туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай чапхунчийри Европадин уьлквеяр сад-садан гуьгъуьналлаз къачуна. Германиядин планрикай хабар авай Советрин гьукуматдин кьил И.В.Сталина Гитлеран Германиядихъ галаз дяве тавунин гьакъиндай икьрар (договор) кутIуннавай.
И икьрардикай хабар гун ва советрин халкьар ислягь зегьметдал машгъул хьун патал уьлкведин шегьерра, районра шадвилин митингар, собранияр тухузвай. Гьа ихьтин собрание Хив райондин хуьрерин векилрихъ галаз райондин чIехи клубдани кьиле физвай.
Собрание ачухна, рахай ВКП(б)-дин райкомдин секретарь Азизов Къазихана кIватI хьанвайбуруз Германиядихъ галаз икьрар кутIуннавайдакай, ада чахъ галаз дяве тийидайдакай ва вири ватанэгьлияр чпин ислягь зегьметдал машгъул хьун лазим тирвиликай лагьана.
Клубда ацукьнавай Цналрин хуьруьн Советдин председатель Казимов Масубавай кьарай кьаз хьанач. Ада, алай чкадилай къарагъна, “Душмандал ихтибармир, ада чинеба вегьин мумкин я” лагьанай.
Райкомдин секретарди адаз, “Казимов, ви дустагъдихъ вил хьанвай хьтинди я гьа” лагьана. (Вахтар гьахьтинбур тир). Са акьван вахт алатнач, вагьши Гитлеран фашистри, чинеба кьадай кицIери хьиз, 1941-йисан 22-июндин экуьнахъ чи Ватандал вегьена. КутIуннавай икьарар алчахвилелди чIурна, СССР-дин сергьятрилай элячIна, уьлкведиз сухулмиш хьана.
ЧIехи Ватандин вири халкьар ажугъдив ацIана. Виринра душман терг авунин ва Ватан хуьнин патахъай собранияр тухузвай. Чи районэгьлиярни цналви Казимова “Душмандал ихтибармир, чинеба вегьеда” лагьана тагькимарай чIехи клубда кIватI хьанвай.
И юкъуз вири Масубаз арифдардиз хьиз килигзавай. ВКП(б)-дин РК-дин секретарь Азизова адазни гаф гана. Казимова виридаз Ватан хуьн патал сад хьиз къарагъуниз эвер гана ва вични гуьгьуьллувилелди дяведиз фидайдакай, дуьньядин душман фашизмдал СССР гъалиб жедайдакай лагьанай.
Вичин яшар саки 60 йисахъ агакьзавай ада Ватандин ЧIехи дяведин сифтедилай эхирдалди далу патан фронтда викIегьдаказ зегьмет чIугуна.
Дяведа душмандихъ галаз женг чIугвазвай аскерриз тоннралди суьрсет — ниси, якни гъери, чими парталар агакьарна. Фронтовикрин чкайрал аламай диде-бубайриз, гъвечIи аялриз куьмекарна. Ада вичин хсуси такьатрикай 20000 манат, хизанда хуьзвай багьа шейэр гана, Дагъустанда танкарин “Шамил” колонна ва “Валентин Эмирован тIварунихъ галай авиаэскадрилья” туькIуьрунин, Ватандин оборона мягькемарунин крариз еке куьмекар гана, ЧIехи Гъалибвилик вичин кьетIен пай кутунай…
ЦIийи пIирер
Хив райондин Цналрин хуьряй Гитлеран фашистрихъ галаз женг чIугваз Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945-йисара 97 кас жегьилар фенай. Абуру Кавказдинни Москвадин, Ленинграддинни Сталинграддин, Курскдин ва маса фронтра вагьши душманриз ягъунар кьунай. Уьлкве фашистрикай азад хъувуник цналвийрин еке пай ква.
Лениграддин гьалкъада хьана, дурумлудаказ женг чIугур Къужаев Къурбанали “Баркалла”, “Яру гъед” орденриз ва цIудав агакьна медалриз лайихлу хьана. Цавун бушлухра, летчик-истребитель яз, фрицрихъ галаз дяве тухвай Агьмедов Шихагьмед 1944-йисан августдин вацра Польша азаддайла телеф хьана. Адаз гьукуматдин цIудалай виниз орденарни медалар авай.
1945-йисан 20-апрелдиз Гитлеран магъара — рейхстаг къачун патал Берлиндин куьчейра хьайи къати женгера цналви Велиханов Нямет, 25 йисан яшда аваз, телеф хьана.
Гьунарлу лейтенант Няметан сур Германияда Брандербургдин сурара ава. Цналрин юкьван школадиз Велиханов Няметан тIвар ганва.
ИкI, Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай 97 цналви кьегьалрикай 63 касди чпин чанар чи гележег ва Ватан патал къурбандна.
Набут хьана дяведай хтай 34 касди уьлкве гуьнгуьна хтунин крара дурумлудаказ иштиракна.
1970-йисуз ЧIехи Гъалибвилин 25 йис тамам жезвай суварин (юбилейдин) гьуьрметдай жемятди хуьруьн юкьван школадин багъда дяведа чанар гайи 63 кьегьалдиз памятник эцигна. А вахтунда Ватан патал чанар гайи цналвийрин дидеяр хуьре цIудав агакьна амай. Игитрин камаллу дидейри гьар сеферда, физ-хкведайла ва жуьмядин йикъара, и памятникдив агатна, вилерал накъвар алаз, пIирез хьиз, икрамиз, дуьаяр ийидай.
Ватандин ЧIехи дяведа чпин жегьил чанар чи гележег патал гайи вири ватанэгьлияр чун патал пIирерив барабар я. Гьар сана хкажнавай памятникар-обелискарни чна пIирер хьиз хуьн лазим я.
Мугьунцай
ХХ асирда яшамиш хьайи Россиядин халкьариз пуд дуьнья-девир акуна: пачагь Николаян, СССР-дин ва перестройкадин. Асирдин сифте кьилни, эхир кьилни халкьар кармашай лап четинбур хьана. Капиталдин Россия дявейрини инкъилабри гьелекна. Социализмдин цIийи уьлкве тешкил жезвай 20-30-йисарани, бязи чкайра, перестройкадин йисара хьиз, гъавурдик квачир, амма халкьарин иви хъваз кIани башибузукьар вилик-кьилик акатнай.
Гьа йисара, дуьшуьшдай хьиз, Цналрин хуьрени вичел абурар алай, еке тангъах авай, адални хъсан пек-партал алай Магьамадакай хуьруьн кавха хьана. Саймаз крариз килигна, хуьруьнбуру адаз Мугьунцай лугьудай.
Кьасумхуьрелай винидихъ, Рычал вацIун дередин хуьрерин кавхаяр вири мярекатриз балкIанраллаз Куьре округдин меркез Кьасумхуьрел фидай. Куьгьне Сийидхуьрелай алатайла, рекьин къерехда къарбуд тарарин мулк авай. И тарар рехъди физ-хквезвай инсанриз чими вахтунда — серин, амай вахтарани далда тир.
Свас гъиз чамарриз физвайбур хьиз, и дередин кавхаяр Кьасумхуьрел совещанидиз фидайла, Мугьунцай и тарарик акъваздай. Ада вичин юлдашриз, мад за аниз атана вучда, ана гьялай месэлайрикай куьне, хтайла, заз хълагь, лагьана, балкIандиз цIилни яна, гьа тарарик ксудай.
Кавхаярни хъуьредай ва гьа лагьайвал ийидай.
Йикъарикай са юкъуз совещанидай хтай кавхайри, балкIандин пурар кьилик кутуна, ксанвай Мугьунцай ахварай авудна ва адаз совещанидал гьялай са месэладикай лагьана: “Хуьрерай тулкIна акъуднавай ксарин кIвалер чукIурна, цIийиз арадиз атанвай кIапIалриз, колхозриз мал-къара хуьдай фермаяр эцигун лазим я…”
Хуьруьз хтайла, кавхадиз йифиз бегьем ахварни атанач. Ада фермани, адахъ галаз сад хьиз, вичиз кIвалерни эцигун кьетIна. Кесиб синиф, хуьруьн кавха, кьилди кIвалер авачиз жедани кьван!
Пакад юкъуз совещанидал чIехи гьакимри ганвай и буйругъдикай хуьруьн активдиз, жемятдиз хабарна.
Виринра кавхайрин гафуни, туруни хьиз, атIузвай вахтар тир. Къиргъизистандиз, шейэрни тулкIна, акъуднавай кьве хизандин кIвалер чукIурна, ачух чкадал фермани эцигна, Мугьунцаяз — кIвалерни.
Вахтар яргъал фенач. Сад-кьве йис алатайла, цIийи законриз, гьукуматдиз акси яз къарагъай дестейри Мугьунцайни чпин патаз ялна. Адани гьабур гьахъ тирдакай лагьана.
НКВД-дин, НКГБ-дин къуллугъчийри Мугьунцай вичин терефдарарни галаз дустагъна. Адан кIвалерни тулкIна, колхоздин конторриз элкъуьрна.
— Гьарамди садазни кьадач. Вирида намусдалди гьалаллу фу тIуьн лазим я, — лугьузма гилани жемятди.
Бубадиз памятник
Чапхунчийри къарагъарай,четин дявед йисара,
Лап гъвечIи яз, дидедин хур хъвазмазза хуралай.
Мили сивиз темен гана, аскервилизвун фенай,
Малаик хьиз шаддиз хъуьрез, зи кьве вилни вал хьанай.
ЧIехи буба, баден диде серсер хьана амукьна,
Зун къужахда хурухъ галаз, мет-кьил гатаз ацукьна.
Дар тир абурун рикIер пара авай са хвакъакъатна,
Фашизмдин гьерекатдин цIун майдандиз аватна.
Акъваз хьанач гьулдан рикIер, хажалатдиз таб гана,
Йифди-югъди кIвалах ийиз эверуниз яб гана.
Тумар цана, гад кватIна, мал-къарадиз килигна,
Далу патан фронтдани чпин чанар эцигна.
Катран лувак квай шараг хьиз, гьукуматди зун хуьзвай,
Гьар женгина душман рекьиз вили-вилик вун физвай.
Гитлеран эхир жезва лугьуз, ви чарар чал агакьдай.
Бала, буба хкведа лугьуз, дидед зегьмет чIугвазвай.
…Чан гана на Ватан патал дявед эхирдиз,
Вун хьтинбур лап багьа я чи чIехи халкьдиз.
Хуьрени кваз эцигнава зурба памятник,
Гъалибвилин ракъиник кваз, хъвер ква чи сивик.
Цналриз
Фалфарашар, къагьриманар, рухваяр,
Ватан патал чанар гайи асланар.
Гъалибвилин пайдахдик пай кутурбур,
Цналар я гзаф зегьмет чIугурбур.
Цналвийрин рикIер гегьенш гьуьлер я,
Мердвилинни игитвилин эквер я
Кесибвилиз дурум гана кьегьалри,
Азаб, зиллет терг авуна вижданри.
Ингье зегьметди Цналар шад авуна,
ЦIийивилер гзаф хьанва хуьре зи.
Рычал ядни кьуд патахъай авахьиз,
Берекатдин суфра ава киме чи.
Рекье ава тракторар, машинар,
Яхдиз къекъвез цналви гьич аквазмач.
Гьелекна лап Ширванарни Шекияр
Еке, сару гамишрикай рахазмач.
Йифекай югъ хьана, куьче экуь я,
Къугъвазва ана гуьзел, хуш шад аялар.
Пехилрин рикI, къе чун акваз, азгъун я,
Цавун аршда ава элдин хиялар.
Рамазан Велибегов, тарихчи, писатель
