Гьар са кас патал лишанлу йикъар, лишанлу вакъиаяр, лишанлу чкаярни ава, бязи вакъиайри инсанрин рикIера уьмуьрлух гел тазва. Зун патал лагьайтIа, Тульский область кьетIен лишанлу, мукьва чкадиз элкъвенва. Анин кьегьал инсанар, а чил, накьвар заз чими я.  Вучиз ятIа, за агъадихъ суьгьбетда.

…1970-йисан 14-май.  Хабарсуз атай завалди — залзалади дагъвийрин рикIер къарсурнай: са кьадар хуьрер, кIвалер, общест­венный дараматар чкIанай. Бедбахтвилин дуьшуьшди дагъвийриз еке зиянар ганай. И  кардикай хабар хьайи сифте декьикьайрилай башламишна, вири уьлкве кIвачел акьалтна. Кьуд патахъай куьмекар гуз гьазур тирвилин телеграммаяр къвез башламишна: Москвадайни Горькийдай, Куйбышевдайни Ростовдай, Сыктывкардайни Туладай ва гзаф маса шегьеррайни областрай.

Туладин эцигунринни монтаждин поезддин гзаф миллетрикай ибарат коллектив махачкъаливийри шад гьалара къаршиламишнай. Зи рикIел, къе хьиз, алама: меркездин вокзалдик кьетIен гьерекат квай, чи республикадиз  Москвадайни Туладай 350 кас гьа сад хьтин парталар алай жегьилар атанай…

“Труд” стадиондин кьулухъ жерге-жерге гъвечIи вагонар  акъвазнавай, лацу палаткаяр янавай. Саки 800 касдив агакьна инсанар яшамиш жезвай и “поселокдиз” шегьерэгьлийри “Тульский городок” лагьа­на  тIвар ганвай. Ина эцигунардайбур патал гьар жуьредин къулайвилер яратмишнавай. Абуру, чпин нубатдай, жуьреба-жуьре объектрал бегьерлувилелди зегьмет чIугвазвай.

…1972-йисан 3-февраль. “ХъуьтIуьн и мишекъат югъни зи бейнидай къени акъатзавач. Пата-къерехдай атанвайбурухъ галаз санал эцигунрал кIвалахзавай зи вахан хва Мавлудинал мусибатдин дуьшуьш атана. Кьвед лагьай мертебадин къавал эцигнавай ругуд тонн къведай плита аватна, адан са гъилни кIвач галатнай. Хейлин иви хкатнавай ам вич вичел хтуникай умуд атIанвай. Тайин группадин иви тади гьалда герекзавай. И кардикай хабар хьайи Туладин эцигунардайбурни атана акъатна. Дамардай дамардиз чими иви, стхавилин иви агакьай азарлуда са легьзеда вилер ахъайна. Герек атай чкадал, чандилайни гъил къачуна, кIеве авайдаз куьмек гун, ивидин стхавал къалурун  ихьтин крар рикIелай алатдани мегер!

… Лугьуда хьи, “аквадай ризкьидилай таквадайди гзаф я. Инсанди зегьмет чIуг­вазва. Бирдан ам вичин мураддив  агакьзава. РикIелни алачир гуьруьшмишвилер жезва. И гуьруьшдикни зи умуд квачир. ГьикI жеда кьван?! 1942-йисан эхирра  фронтдиз фейи чи дахдикай  “…гел галачиз квахьна” лагьай са хабардилай гъейри чаз са затIни малум тушир.

Йисар къвез алатзавай, адан рухваяр ва хтулар чIехи, рехи жезвай. Анжах адан женгинин рехъ гьихьтинди хьанатIа ва ам гьи накьварик кватIа малум тушир. ЧIехи Гъа­либвилин 40 йисан вилик республикадин жегьилрин газетдин чинра “Гьич са касни, гьич са затIни рикIелай алатнавач” лишандик кваз Ватандин ЧIехи дяведин женгера телеф хьайи дагъустанвийрин  сиягьар­ чап ийиз башламишнавай. За жуван дахдин тIвар а сиягьрай аквада лагьана фи­кир­­навачир, амма умудни атIан­вачир. 1986-йисан 22-февралдиз акъатай “Комсомолец Дагестана” газетдин нумрадай заз эхирни жуван дахдикай делилар жагъана: “…Гьамидов Халид, 1907-йисуз хайи красноярмеец, 1943-йисан 26-февралдиз телеф хьана. Ам Тульский областдин Арсеньевский райондин Мощевск поселокдин стхавилин сурара кучукнава”.

…Тула, тулавияр икI мад сеферда зи багърияр хьиз вилик ква. Мад зи рикIе абур патал чими гьиссерал чан атанва. Гила за тулавияр чпин чилел акунихъ галаз санал жуван дахди камар къачур, иви экъичай накьвар акунихъни  ялварзавай.

ЯхцIурни вад йисалай дахдин гел жагъун хъувур заз йикъан кьарай, йифен ахвар амачир. За адан сур ава лагьанвай Мошевск поселокдин Советдай, Арсеньевский райвоенкоматдай тайин жавабар, фидай рекьер-хуьлер къалурнавай кагъазар гуьзлемишзавай. Бирдан райвоенкоматдай хтай чарчи чи гуьгьуьлар хана: “Гьуьрметлу Алаудин Халидович, военный комиссариатда авай Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайибурун сиягьда ви дахдин фамилия авач. Военный комиссардин заместитель Малушенко”.

Мад гел жагъурдай кагъазар СССР-дин оборонадин министерстводин кьилин управленидиз, Ленинградский военно-медицинский музейдиз (архивдиз) рекье туна. Вахтар алатна.  Эхирни Ленинграддин архивдай ихьтин метлебдин чар хтана: “Гьамидов Халид. Хайи йис 1907 лагьайди. 175-саперрин бригададин сапер. 1943-йисан 22-февралдиз хурай ва  эрчIи къуьняй фейи гуьллеяр далу патай ахкъатна, залан хирер хьайи ам чуьлдин госпиталдиз хкана. 23-февралдиз авур операциядилай гуьгъуьниз 26-февралдиз куьтягь хьана. Тульский об­ластдин Арсеньевский райондин Мощевск поселокда стхавилин сурара кучукнава. Делилар телеф хьанвайдан азардин тарихдин гьакъиндай документрай къачунвайбур я. Къул”

И справкадин бинедаллаз Арсеньевский райвоенкоматдин къуллугъчияр ва Стрикино хуьруьн пионерарни школьникар мад геле къекъвена. Ингье чарар ва хабар: “Алаудин Халидович, дугъриданни, ви дах чи райондин Мощевк поселок­дин 4-нумрадин стхавилин сурара кучукнава. Анал алай аскеррин памятникдин мемориальный плитадал ва райвоенкоматда хуьзвай Гьамишалугъ баркалладин ктабда ви дахдин фамилияни тIвар кхьенва… Ша, буюр, Гъалибвилин сувариз чна куьн гуьзлемишзава.

Тульский областдин Арсеньевский райондин военком ва Стрикинский  юкьван школадин гел жагъурдайбур”.

Яргъал сефердиз

Чи кIвале а чIавуз Туладин самоварди дем къачунвай. Суфрадихъ атирлу чай хъваз, хтулар, мукьва-кьилияр кIватI хьанвай. Абуру зун яргъал сефердиз — чаз багьа хьанвай Туладин чилел рекье твазвай, гьарда вичин тапшуругъар гузвай. Суьгьбетдик зи чIехи вахан гада, сад ла­гьай группадин инвалид Мавлудин экечI­зава:

— Аквазвани, халу, уьмуьр гьакъикъатдани женг я. 45 йис идалай вилик Халид бубади Туладин чилел женгера вичин иви экъична, 15 йис идалай вилик зун бедбахтвилин дуьшуьшдик акатайла, залзаладин чIуру нетижаяр арадай акъудун патал Да­гъустандиз атай тулавийри чпин иви — стхавилин иви — гана. Чи ивиярни, накьварни сад-садак какахьнава. И накьвар, лагь зи чIехи бубадиз, чи меркездин стхавилин сурарилай къачунвайбур я…

Хиялрик акатай дидедин (ам 102 йисан яшда аваз рагьметдиз фена) вилерал накъвар акьалтна.

— Куь дахдиз, чан балаяр, я гъвечIи чIа­­вуз, я чIехи хьайила, са экв акунач. Адан биография са акьван яргъиди хьанач: четин аял вахтар, нафтIадин мяденар, хайи колхозда гагь лежбер, гагь малдар… Гуьгъуьнлайни чи уьмуьрдин бегьерар цIара яна. Залум душманди дидейрин, сусаринни рушарин… вилерал накъ­вар гъана.

Зи рикIел са затIни аламач, анжах зи бейнидай гъвечIи кьуд аял (гъвечIидан анжах са варз, чIехидан 9 йис) — кьве рушни, кьве гада галаз зун текдиз амукьай югъ акъатзавач. Са йис алатна, тел хтана.  Чун ясда гьатна. Мад къенин йикъалди заз ам гьина, гьикI ва мус кучукнатIа чидачир. Гена гел жагъун хъувурди. Алад, бала,  югъур хьурай, вичин етимрикай къе кIва­лин-йикъан иесияр хьанва лагь.

Хуш гуьруьшар

…Арсеньевский райвоенкоматда ветеранар, мугьманар багъри ксар хьиз къаршиламишзавай. Районда стхавилин сурар къадав агакьна ава. Анра кучукнавайбурун сан-гьисаб авач. Агъзурралди телеф хьайибур гьа сурара фаракъатнава. Гзафбур малум тушиз ама. Мемориальный плитайрал гьар йисуз цIийи тIварар пайда жезва.

Ингье зун стхавилин сурарал агакьнава. Гъиле автомат аваз хкажнавай аскердин памятникдин мемориальный плитадал вад вишелай виниз фамилияр буьруьнждин гьарфаралди кхьенва. Амма и сурарик агъзурдав агакьна телеф хьайи, малум тушир аскерар кучукнава. Мусибатдин цIай галукьай йикъара вуж гьинай ятIа кьил акъудун, аквар гьаларай, четин тир.

Зун мад хуьруьн куьчейра, рекьера къекъвезва, за мад сеферда стхавилин сурарал чарх язава. Заз акI тир хьи, душмандин хура акъвазай игит рухваяр кьенвач, гуя абур захъ галаз рахазва, гуя дахди заз лугьузва: “Гьайиф, чан хва, завай вахъ галаз рахаз жезвач… Йисар алатнава, ингье вун чIехи ва рехи хьанва. Къе и вершин тарарин  кIаник — зи патав атанва. Гила, заз чиз, зи хва, вун гъавурда гьатна  жеди. За­лай масакIа алакьдачир, ина “ксанвай” гьар сада хьиз, зани Ватан патал чан гана…”

Эхь, абуру ва агъзурралди масабуруни Ватан хуьн патал чпин чанар къурбандна, душмандикай шегьерарни хуьрер хвена. Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишайдалай инихъ 73 йис къейд ийизвай и йикъара зи вилерикай жуван дахди камар къачур чкаяр, адан иви экъичай накьвар ва кьегьалвилелди чанар гайи аскеррин стхавилин сурар мад сеферда карагзава.

Тула — Дагъустан. Мензилар яргъалбур ятIани, зун патал абур лап мукьвабур хьанва: накьвар-накьварик, иви ивидик какахьнава…

Ватандин азадвал, несилрин хушбахтвал патал чанар гайи, гьакI гъалибвал къазанмишна хтай вири кьегьалриз баркалла!

Алаудин Гьамидов