(Эвел — газетдин 23-нумрада)
“…Дугъриданни, дикъетдин ахтармишунрал асаслу тир илимар гьам Тавратдин, гьамни Инжилдин илимрал расалмиш ва абурухъ галаз акьунар ва абура кьведани илимрин гьакъикъатриз акси (зид) тир келимаяр (ибараяр) аваз хьана. Гьакъикъатдани, Къуръан атIабурулай тафаватлу я: жуьреба-жуьре илимрин цIийи ачухунар жедалди вилик Къуръанди абурукай хабар ганва. Ана жуьреба-жуьре гьакъикъатар инсанриз абурукай хабар жедалди виш йисарин вилик тестикьарнава. Гьавиляй кьвед лагьай нетижади сад лагьай нетижани тестикьарзава…”, — кхьизва хирург Морис Бюкая.
Илим ва дин акьун себеб яз арадал атай “алманиййагь” гьерекат (мезгьеб)
“Алманиййагь” (“SECULARISM”; светский) — ругьани, диндин, килисадин тушир лагьай чIал я. Эгер генани керчекдиз лагьайтIа, адахъ “дин — ваъ” (динсузвилин рехъ) метлеб ава. Ам (инсанри) илимдал ва акьулдал асаслу яз арадал гъанвай уьмуьр (яшайиш) туькIуьрунихъ эверун ва, дин саймиш тавуна, менфятдиз (хийирдиз) килигун я.
Сиясатдин рекьяй и гьерекатдин асул макьсад динсуз гьукум (къанунар) кьиле тухуникай ибарат я.
“Алманиййагь” “илим” (“science”; наука) гафунихъ галаз са алакъани авачир термин я. Ам Европада 17-асирда арадал атана ва шаркь патан уьлквейрив 19-асирдин эвел кьилера агакьна. И асирдин эхирра ам гзафни-гзаф Мисрда, Туьркияда, Иранда, Любнянда (Ливанда), Сирияда, Тунисда, гуьгъуьнлай Иракдани машгьур хьана. 20-асирда лагьайтIа, и гьерекатди амай араб уьлквейрани вичин дувул кутуна.
Къейд ийин хьи, гзаф уьлквейра “алманиййагь” термин, адан гьакъикъи метлеб (динсузвилин рехъ) векъи я лугьуз, “ругьани тушир, диндин, килисадин тушир” манада ишлемишзава. Кьвед лагьай манади дин гьукуматдивай ва жемятдин уьмуьрдивай яргъа авуниз, ам кьилди гьар са касдин рикIе хьуниз, ам инсандинни адан Реббидин алакъайрилай къецез акъуд тавуниз эвер гузва. Эгер “алманиййагь” гьерекат авай тайин са уьлкведа диндин крар ачухдал акъуддай ихтиярар гайитIани, абурукай анжах ибадатар авунин, эвленмиш хьунин, кьиникьиз талукь ва са жерге маса крара менфят къачуз жезва.
“Алманиййагь” мезгьеб дин гьукуматдивай чара авунин гьакъиндай “насрания” диндихъ галаз сад я: абуру пачагьдиз — гьукуматдин гьакимвал, Аллагьдиз — килисадин гьакимвал лугьузвайвиляй. И кар Иса пайгъамбардин тIварцIихъ янавай гафарайни ачухдиз аквазва: “Пачагьдиз талукьди пачагьдиз це, Реббидиз талукьди — Реббидиз”.
Ислам динда лагьайтIа, ихтилат физвай месэла кьве чкадал паюн авач, вучиз лагьайтIа, мусурман кас михьиз Аллагьдиз талукь (бахш) я (адан уьмуьрни кваз). Къуръанда лагьанва: (6-сура, 162-аят, мана): “Лагь: гьакъикъатда, зи капI ва зи къурбандар, зи уьмуьр, зи кьиникь талукь (бахш) я са Аллагьдиз — алемрин Реббидиз!”
“Алманиййагь” мезгьебдин бине эцигун
Ихьтин “эвер гун”, чна винидихъ къейд авурвал, сифте Европада машгьур хьана ва гуьгъуьнлай магъриб патан уьлквейрин нуфузриз (таъсирдиз) ва гьарна пайда хьанвай коммунистрин терефдарриз килигна, дуьньядин хейлин уьлквейриз чкIана. 1789-йисуз Франциядин инкъилаб жедалди ва адалай кьулухъни и “эвер гун”, адан фикирар гегьеншдиз виринра чукIуруниз куьмек гайи себебар ва гьалар гзаф хьана. А вакъиаяр (агьвалатар) ихьтин тартибда аваз кьиле фена:
— чпихъ сиясатдин рекьяй чIехи тежриба авай диндин итимар (килисадин жавабдар ксар) — “килисадин низам”, “кешишрин къайдаяр”, “килисадин чехир” (хашперес динэгьлийри махсус фан кIус квай чехир хъунин адет),”пулунихъ гунагьрилай гъил къачунвайди тестикьарзавай чекар (чарар) гунин икьрарар” — багьнаяр яз ишлемишиз, зулумкарриз элкъуьн.
— килиса илимдин хура (аксина) акъвазун, килисади “фикиррин, илимрин гьерекатрал” винел пад къачун, ада “ахтармишунрин мягькемаяр” (суды инквизиции: килисадин суддин — полициядин тешкилатар) арадал гъун, алимрал, килисадин къанунриз хилафвал, зидвал ийизва лагьана, тахсирар вегьин.
Мисал яз:
1. Коперник: ада 1543-йисуз “Цавун гъетерин гьерекатар” ктаб машгьурна. Дугъриданни, килисади а ктаб къадагъа авуна.
2. Галилео Галилей: ада телескоп (гъетериз килигдай дурбу) туькIуьрнай ва, и кар себеб яз, адаз килисадин векилри къати азаб ганай. Ам 1642-йисуз кьена.
3. Спиноза: ада “Тарихдиз критикадин къимет гунин” мезгьеб ачухна. Ам верем (чахутка) азардик кьена.
4. Жон Лука: ада, “вагьй” (откровение) ва акьул сад-садаз акси хьайила, “вагьй” акьулдиз табий авун тIалабна. “Акьулдин асас” ва “тIебиатдин асас” арадал гъун: “алманийри” (светскийри, динсузри) акьул азад авунихъ ва тIебиатдиз илагьивилин сифетар (ерияр) гунихъ эвер гуз гатIунна.
— Францияда хьайи инкъилаб: килисадин ва цIийи гьерекатдин арада кьиле фейи ягъунрин нетижада 1789-йисуз Франциядин цIийи гьукумат арадал атана. Ам халкьдин (жемятдин) тIварцIелай гьакимвалзавай сифте динсуз гьукумат я. Алимри лугьузвайвал, “масонри”, чпин мезгьеб къуватлу авун патал килисадин ва Франциядин цIийи гьукуматдин гъалатIар ишлемишна, инкъилабдин гьерекатрикай чпиз менфят къачуна.
— Жан Жак Руссо, 1778-йис. Адаз “Иштимаи (жемятлух, эллик) икьрар” ктаб ава ва ам инкъилабдин “инжил” ктаб яз гьисабзава. Мадни — Монтескьёдин “Къанунрин руьгь”, чувудрикай тир алим Спинозадин “Илагьивиликай ва сиясатдикай”, Вольтеран “ТIебии къанун”, “Дин — анжах акьулдин сергьятра аваз!”, Лим Жодин “Сиясатдин адалат” ктабар. Вири и чешмейри “алманиййагь” мезгьебдихъ эвер гузва.
— Мирабо Франциядин инкъилабдин терефдар, адан идеологиядин таблигъат тухвай башчи ва философ яз гьисабзава.
— …Авам жемятдин кIватIалар Бастилия къеле чукIуриз тепилмиш хьана. Эвелдай абурун лозунг “Недай фу!” тир, амма гуьгъуьнлай дегиш хьана — “Азадвал. Барабарвал. Стхавал”.
Къейд ийин хьи, им масонрин лозунг я. Лагьана кIанда, “ягьудрин” еке иштираквал аваз а инкъилаб адаз акси тир килисадин (диндин) итимрин зулумдиз элкъвена.
— Эволюциядин (са гьалдай маса гьалдиз яваш-яваш дегиш жез элкъуьнин) мезгьеб. 1859-йисуз Чарльз Дарвинан “Жуьрейрин (ерийрин) асул” ктаб пайда хьана. Ана кьилин фикир яз “тIебии хкягъун ва лап хъсанди (лап виже къведайди) амукьун” къалурнава. Ада инсандин ата-буба яз лап дегь девирра яшамиш хьайи (миллион йисар идалай вилик) куьлуь микроб (лап гъвечIи чан алай шей) авунва. Маймунарни а рекьин дережайрикай са дережа я — вичин эхиримжи гьал инсан тир! Ам диндин инанмишвилер чIурай ва килисадин къанунриз хилафвал чукIурай мезгьеб я. “Ягьудри” а рехъ фендигарвилелди ва алчахвилелди ишлемишна…
Ямин Мегьамедов, диндин алим
(КьатI ама)
