Межид буба, нисинин капI куьтягьна, Къуръан кIелиз, винел кIвалерин айвандик кавалдал динждиз ацукьнавай. Адаз дикъетдивди яб гуз, вилик квай ктабдиз килигиз, зун столдихъ кис хьанвай. КIе­лун куьтягьна, бубади, захъ элкъвена, гъи­левай Къуръан хкажна, “Идав куьне кIелза­вай ктабар агакьдач, ина дуьньядин руьгьдин вири девлет кIватI хьанва, им Аллагь-Таалади чаз къалурнавай тек са дуьз рехъ, вичел кIевелай амал авуна кIанза­вай уьлчме, чешне я”, лагьана.

— Вуна дуьз лугьузва, — бубадихъ галаз жув рази тирди къалурна за.

— Аферин, чан хва, — зи жаваб бегенмиш хьана бубадиз. — Аллагь-Тааладихъ агъунвай касдиз ада вичи рехъ гуда, ви­ри имтигьанрай экъечIдай къуват арту­харда.

И арада къуншидин кIвалин ракIа­рихъай къайдасуз, къарма-къаришдин ванер акъатна: — Шагьбала, я Шагьбала! Къецел экъечI, залумдин хва! Зи кьил тIазва, ам “дуьзар” хъувуна кIанда… Ваз зи ван къвезвани?

— Зульфикъар, я хва. Гьикьван вуна жувакай инсанар инжиклу ийида? Ваз, ички хъунилай гъейри, ийидай маса  кар-кеспи амачни? — туьгьметна адаз Шагьбаладин диде Тавата.

— О, Тават баде, ам вун яни? — са жуь­­реда сарар экъисна хъуьрена Зульфикъар. — Шагьбала гьинава? Вуна ам кIвале кIевнаваз тахьуй гьа? Заз са виш грамм гурай, зи пахмел алатдайвал…

— Жуван кIвализ ахлад, са виш граммарни ина авайди туш. Хъфена, са такьа­ цуру нек хъухъ, алатда ви пахмелар. Гьавайда масадбурун кьилер тIармир, ба­ла, — меслят къалурна адаз Тават бадеди.

— Куьн вуч мискьи инсанар я! Куь кIва­ле накь чна хъвайи чехирдикай сагъ са бутылка амай. Ам зани Шагьбалади хъвайитIа, куьн кесиб жедани? Зун, кьил тIаз, рекьизва. КIевевай касдин рикIикай хабар кьан тийидай вун вуч регьимсуз инсан­ тушни! — язух къведай тегьерда, ви­лериз на­гъв хъиткьинна, тIалабна Зуль­ф­и­къара.­

— За ваз зи чандилай алат лугьузва, къе­къечI зи ракIарихъай! — гаф атIана Та­ват бадеди Зульфикъаран.

— КIвалин ракIарихъай мугьман чукуриз, Аллагь-Лиллагь рикIелай фенвани ви? Мугьман кIвале кьабул тийидай ихтияр ваз ни ганвайди я? — мад наразидаказ вичи-вичикди мурмурна Зульфи­къа­ра. — Вун мусурман тушни кьван?..

— Валлагь, вун гзаф чин алай кас я. “Мугьман кьабулдачни? Ахъая зун кIва­лиз!” лугьуз, вун къекъвераг Алибеган чка­дал атанвани? Вун гьакьван, кIеве гьатна, рекьизвани? — вичин тажубвал къалурна Тават бадеди.

— Алибег вучтинди я? Зун Зульфикъар­ я! — сивяй каф къвез, рахана Зульфикъар­.

— Вун Зульфикъар туш! Вун инсанрал вегьенвай завал я! Вун чарадан ра­кIарихъ гьи азардиз галайди я? Хъша кIва­­лиз, вилик акат! — юлдашдин туьгьметдин ванер хьайи Зульфикъаран лупI кьурана. Ам, кьил кIарцIи ягъайди хьиз, папаз муьтIуьгъ яз, кIвализ рекье гьатна…

Къалмакъал са бубат секин хьа­йила­­, за бубадивай а Тават бадеди тIвар кьур Алибег вуч кас я? Вучиз ада Зуль­­­фи­къа­раз “чара атIана амукьай Алибег” лугьуз­, туьгьметарзавайди тир? лагьана хабар кьуна.

— Алибег тIвар алай чи хуьруьнви — са бейниван, — эгечIна буба зун гъавурда тваз, — инкъилабдилай вилик, Къуба пата са бубат вичин югъ няни авуна, кIвализ, Дагъустандиз хкведайла, мугъулрин хуьруьн инсафсуз ксари, са мекьи йикъан няниз мугьманвиле кьабулнач, гьакI куьчедал туна. Адан кьилел а чIавуз еке бедбахтвилер атана: адан цIипуд йи­са авай эркек велед, стIалжем хьана кье­на. Вични, кIвачин кьилел азарлу яз, акъ­ваздай са къулай, чка гьат тийиз, а ре­­­гьимсузриз минет-суьнет, тавакъу ийиз, “куьн мусурманар тушни? Бес икI мугь­ман кьабул тийиз, куьчедал тадани?” лу­гьуз, ялвар авуниз мажбур хьайи фу­гъара я.

— А агьвалат гьикI хьайиди ятIа, адакай кьиляй-кьилиз суьгьбет авуртIа жедачни? – тIалабна за бубадивай.

— Жеда, вучиз жедач кьван, — жаваб гана ада. — Къуй квез, къенин жегьилриз, виликрай инсанар гьихьтин четин шартIа­ра яшамиш хьайиди ятIа чир хьурай.

Буба ихтилатдив эгечIна.

…КIвачи чил хъсандиз кьан тийиз, цIрай живедал вегьей гьар са кам цIуьд­гъуьниз, кьулухъ гадар жез, са бубат кул-кус кьаз, тик тамай дагъдин кукIвал хкаж жезвай, чанда бегьем гьал амачир гада михьиз кватнавай.

— Дах, я дах, вак вуч тади ква? Са ге­­ренда акъваза, ял ягъин, — ялвардай  Алима, вичелай са 10-15 метрдин вилик кваз физвай бубадиз.

Алибега, акъваз жез “захъ агакьара, чан хва, тади мийир, яваш-явашдиз ша, за вун гуьзетзава” лугьуз, рехъ алудзавай­.

— Зи шаламдин кваг хкатнава, гьар къадам къачурла, ам кIвачелай алатиз, завай эсиллагь вилик физ жезвач, — шика­ятна ада бубадиз. Гададин чин, къе­къиф­на, яру тир. Нефес дардиз къачуз, гзаф четиндаказ рахазвай. Бубади адан пелел­ гъил эцигна, ада тIанурди хьиз кузвай. Алибег хцин шаламдиз килигна. Ам михьиз це авай, гуьлуьтни кьеженвай. Гуьлуьт хцив хтIуниз туна, ам Алибега шуткьунна, кьеж хкудун патал таран тандихъ геляна, вичи-вичикди кушкушна:

— Ваъ, икI жедач, шалам хъийида, гуь­­луьтни кьурурна кIанда. Къуьневай мух авай гьебеяр мукъаятдиз чилел эцигна, хва са гьилле таран пунув динжарна­, ам хан­вай кьуру чихелрихъ къекъвез, абур кIва­тIиз эгечIна. Жив алачир кьуру са чка­дал­ абурукай са кIунтI авуна­. Ах­па­ чах­­­­­махдалди цIай яна… КIвалахар са бу­бат туькI­вейла, бубади чантадай хъукъ­вай ф­ан­ са тике акъудна, Алимал яргъи авуна­­.

— Заз кIандач, заз вуч ятIани иштягь авач, — лагьана хци.

– Неъ, чан хва, тахьайтIа, вун гьа авайдалайни ажуз жеда. Фу гьавайда гьатзавай затI туш… Садра дад аку, — хъуьтуьл сесиналди тикрарна бубади.

— Ваъ, ваъ, — кьил галтадна Алима.

Фу Алибега чантада хтуна, мад хцин пелел гъил эцигна. Адал бегьем ифин алай, гада гьа ацукьай чкадал суст жезвай. Йиф тама акъудуниз мажбур хьана­.

Йифен са арада Алибеган гъил хцин пелел фена — бедендал еке ифин алай, ада нефес заландиз къачузвай.

Са Алибег ваъ, Самур дередин ам хьтин гзаф инсанар инкъилабдилай виликан четин, каш авай йисара, кьил хуьз, са кап фу къазанмишиз, Къуба патаз фи­низ­ мажбур жезвай. Хуьряй экъечIдайла, Алибегаз Алим вичихъ галаз яргъал рекьериз тухуз кIанзавайди тушир. Амма Алима минетиз акурла, адавай хцин хатур хаз хьаначир. Ада фикирнай: хуьре ги­шила, хъчар нез жедайдалай Къуба па­та аялдиз недай са кап фу хьайитIани гьатда лагьана, ам вичихъ галаз тухвайди тир. Са вацра кьван гьар жуьредин кIва­­лахар авуна, вичиз кьве кепек-шигьи къазанмишна, хуьруьз хкведайвал хьайи­ла, адаз вич ацукьнавай кIвалин иесиди дагъдин кIаневай къунши хуьряй хъфин герек туш, ана къачагъар ава, абуру неинки вав гвай кьве кепекни къа­къудда, гьакI чандизни къаст авун мумкин я, лагьана, там квай дагъдай винелди хкаж хьун, ахпа анай эхвичIна, дагъдин ценерив гвай муькуь хуьруьн рехъ кьуна хъфин меслят къалурнай.

…Экв жез-тежез Алибег ахварай аватна. Гьава бегьем къанвай. Бедендик­, тIакьа-тIакь къачуна, зурзун акатна­вай. Алимаз килигайла, адай гьарай акъат­на. Ада нефес къачузмачир, беден­, мурк хьиз, къанвай… — Алибегай яргъал чIугур гьарай акъатна. Кьве гъиливни кьил кьуна, куз-куз, шехьиз-шехьиз, са гуж бала­далди са-са гаф сивяй акъудиз, гъилер цавуз хкажна, ялвардай сесиналди ам Аллагь-Тааладихъ элкъвена: — Я шу­кур хьайи Аллагь, де гила за вучрай? Зун гьиниз фирай? За низ арза авурай? Им вуч мусибатдин гуж я заз хьанвайди?­ Икьван дердер-гъамар за гьикI эхрай? Авай цуьк хьтин бала завай къакъа­тайла, за и дуьньядал яшамиш хъхьана вучда?.. Амма Алибег кьенач. Хва гьа та­ма фаракъатна, ам рекье гьат хъувуна.­

Югъ нянрихъ элкъвенвай. Дагъдай эвичIдайла Алибегаз кIвачер вичиз табий тежезваз акуна. Ацукьна са геренда ял акъадарна, абур тIушунайдалай кьулухъ Алибега рехъ давамарна. Хуьруьв агакьиз­ са тIимил мензил амаз, жив къваз эгечIна. Къай акъатна. ГьакIани беденда гьал ава­чир­ факъир къаю лап пеш хьиз тухузвай…­

— Ваъ, икI кьиле фидач, — фикирна Али­бега вичи-вичикди, — са мусурмандин­ кIвализ мугьманвиле фин тавуртIа, и рекье зун гьелек жеда. Ада рекьин къерехдив гвай сифте гьалтай са кIвалин рак гатана. Анай экъечIай итимди, вичиз гайи саламни кьун тавуна, чин чIурна, лалда хьиз, рак ахгална. Алибегаз вичин кьилиз лапIаш вегьейди хьиз хьана.

Са виш къадам вилик фейила, Алибегаз еке са кIвалер аквада. Анин гьаятдай кIарасар хазвай ван къвезвай. Ра­кIа­рин хъитIкьердай килигайла, Алибегаз кIвалерин гьаятда кьве кас аваз аквада. Рак гатана, “Я стхаяр, куьне мугьман кьабулдачни?” лагьайла, абурукай са­да муькуьдаз, сивел тIуб эцигна, ван-сес мийир лугьудай ишара авуна, кьведни кис хьана. “Ваъ, — фикирна Алибега, —  ибурни кафирар я, мад ибуруз минетар-суьнетар авуникай дад авач”…

Гуьгъуьнин кIвалин дарваздин рак  ахъазвай. Гьаятда авай демекдин вилик зунжурда жанавур басмишдай хьтин еке кицI кутIуннавай. Аламатдин кIвалах я — ам Алибегал элуькьнач, гена язух къве­­дай­ тегьерда кьил хкажна, килигна. Иесидиз эверайла, кIвалин вилик квай айван­дик итим экъечIна. Алибега адаз язух къведай­ сесиналди “Мугьман кьабулдачни?” ла­гьай­ла, и ламран хцини адан рикIикай хабар кьунач.

— Захъ вун хьтин мугьманар кьабулдай кIвалер авач, жуван рехъ давамара, — векъидаказ жаваб гана адани.

— Я стха, — элкъвена адахъ Алибег, — бес чун мусурманар тушни, кIевевай инсандиз куьмекдачни? Заз куь хуьре чирх­чир, акъваздай кIвал-югъ авач. Къеце мекьизва, жив къвазва. За ваз минетзава, — тавакъу авуна Алибега — и кицIин де­мекда хьайтIани зав йиф акъудиз тур. КицIи, заз аквазвайвал, вичин демекда заз чка гун тавуна тадач.

Амма и инсафсуздизни Алибеган язух атанач. Адаз Алибеган “кицIи вичин демекда заз чка гун тавуна тадач” гафар бегенмиш хьаначир.

Куьчедин агъа кьиляй гъвечIи, гьаят галачир са кIвал аквазвай. “Идан иесияр, аквадай гьаларай, кесибар я”, — вичи-вичикди фикирна Алибега. — Белки, ибур са кIус регьимлу, мергьяматлу жен.

Рак яшар хьанвай хьтин гъвечIи буйдин итимди ахъайна. Алибега, вичиз вичикай хабар авачиз, “мугьман кьабулдач­ни?” лагьайла, кьуьзеказ тадиз рак кIевир хъийиз кIан хьана. Амма кьуьзекалай кIвализ сухулмиш хьайи Алибег хуртIар гана къецел акъудиз алакьнач. И кардикай менфят къачуна, кIвализ гьахьнамазди Алибег къулан пипIев ярх хьана…

Ихьтин гьадисайрик акатайди я Алибег. Амма гила и Зульфикъарар хьтинбур­ пара жезва… Утанмишвал, ар-айиб амач…

Омар Гьуьсейнов, философиядин илимрин доктор, профессор