Ви рухваяр, Дагъларин уьлкве

ХХ асирдин 60-йисара Махачкъалада “Лезгийрин больница” тIвар акьалтнавай азархана авай. Им сифте нубатда больницадин кьилин духтур Сафаралиев Ярмет Алиметовичан кIвалахдихъ галаз алакъалу тир. Ам чидай, адакай ван хьайи инсанри рикIел хкизвайвал, Ярмет Алиметович устадлу духтур-хирург, тешкилатчи, еке ватанперес, викIегь фронтовик, полковник ва регьимлу, къени ин­сан тир. Ам республикадилай къецени машгьур хьанвай. Къе чаз лезги халкьдин баркаллу рухвайрикай сад тир, дидедиз хьайидалай инихъ 110 йис тамам жезвай рагьметлуди рикIел хкиз кIанзава. Адан уьмуьр инсанриз михьи рикIелди къуллугъ авунин жигьетдай халис чешне я.

Ярмет  Сафаралиев. Адан уьмуьрда, хкетрик квай хьиз, суьгьуьрдин, аламатдин вакъиаяр садни кьвед хьанач. Кьилел атай хаталу дуьшуьшрикайни ам сагъ-саламатдиз хкатна. Гьар са уламда адал къени, регьимлу инсанарни гьалтна. Гьавиляй ада эхир нефесдалди анжах хъсанвилер авуна.

Хив райондик акатзавай Цлахърин хуьруьнви Алимет лежбер, адан уьмуьрдин юл­даш Ханпери кайвани, гамарин устIар, гьатта­ жерягьвилин алакьунарни квай дишегьли тир. Къенин несил мягьтелни хьун мумкин я, ада 16 аял хана. Абурукай анжах 8 амукьна: ру­гуд хвани кьве руш. Ярмет виридалайни гъвечIиди тир. Алимет вири веледар къумбурдал акьалтдалди рагьметдиз фена, хизандин яшайишдин, тербиядин вири къайгъу­яр дагъви дишегьлидин хиве гьатна. Ада усалвалнач, хуьре итимриз талукь кIвалахар­ни­ авуна, датIана гамар, гуьлуьтарни храна, аялриз каш ганач. Веледар викIегьбур, акьул­лубур, цIийи девирдин гъавурда фад акьурбур хьана. Ругуд хвани, яшар тамам жедалди, кIелиз, чирвилер, пешеяр къачуз, ше­гьер­риз фена, абурукай тIвар-ван авай инсанарни хкатна. Советрин писатель Николай Тихо­нова “Жаван руьгь ва буьруьнждин  жукIумар  авай Дагъустандин рекьерин “Аллагь” лагьай­ “Дагтортрансдин” регьбер хьайи чIехи стха Гьажимет Сафаралиев, адан хва, заводрин директор, “Дагэнер­годин” кьилин инженер хьайи Керим, адан хва алим, физик РФ-дин Госдумадин депутат Гьажимет, Кьасумхуьрел милициядин на­чальник­виле, Хив райисполкомдин председателвиле кIвалахай стха Магьмуд, Ленинградда кардик кутур “Дагвинодин” чехирардай заводдин генеральный директор стха  Нурмет, адан рухваяр “Шилкин — Дагвино” компаниядин директоррин советдин председатель Сергей, чехиррин устад, шаир, юморист Гьажимет…

Ярмет, кIуьд йиса аваз, хайи къулавай, Ханпери дидедивай къакъатна. Къазанмишиз патал физвай жегьил хуьруьнвийрин гуьгъуь­на  гьатай аял Бакудиз акъатна. Я туьрк, я урус чIал чин тийизвай лезги баладин кьил акахьна еке шегьерда. Куьчедикай кIвал  хьанвай аялди вичел са дишегьлидин фикир желбна, амма чIалар чин тийизвай баладивай адаз са жавабни гуз хьанач. Дишегьлиди, гъил кьуна, Ярмет вичихъ галаз тухвана. Ам 27 йиса авай хендеда Рубаба-ханум тир. Адахъ кьве рушни авай. Агьваллудаказ яшамиш жезвай хизанда лезги баладиз вири жагъана. КIвал, къаюмвал, кIанивал… Гадади Рубаба-хануман рушар школадиз рекье тваз, хкидай. Ам вични школадиз фена. Сифте чирвилерни азербайжан чIалал къачуна. Азербайжанви дишегьли лезги баладив вичин хцив хьиз эгечIна. Ярметани ам кьвед лагьай дидедай кьуна. Адан рушари Ярмет чпин стха яз гьисабзавай. И мукьвавал, садан патай садаз авай гьуьрмет, кIанивал уьмуьрлухди хьана. Гьар мумкинвал хьайила, Ярмета абурал кьил чIугвадай. Полковникдин партал алаз хтай Ярметал Рубаба — ханумди рикIивай дамахдай.

Бакуда школа акьалтIарай жегьил Ростовдиз фена ва мединститутдин гьазурлухвилин курсарик экечIна. Урус чIалай чирвал, вердишвал артухарун патал. Гьа и чIавуз (1932-йис) Махачкъалада мединститут ачухна ва Ярмет хайи республикадиз хтана. КIелдай вахтунда­ лезги кьегьал бинеяр Гуржистандай тир студентка рушахъ галаз таниш хьана. Адан ди­де-буба Грозныйда яшамиш жезвай. Танишвал кIанивилиз элкъвена. Институтда кIелза­маз Ярметни Нина эвленмиш хьана. Дипломар къачур духтурар 1938-йисуз кIва­ла­хиз Агъул райондиз рекье туна. Сафаралиевар дагълух райондин агьалийрин сагъламвилин къаравулда акъвазай сад лагьай пешекар духтурар тир. Абуру Тпигъа больницадин да­рамат (къени кардик ква) эцигна. Агьалийриз яшайишдин жигьетдай куьмекар гана. Агъул­ви дишегьлийриз парталар цвадай машин, уьтуь пишкешна. Цваз, пирогар, чкал-афар (блинар) чраз чирна.­

Дяведин къукърумри чилер зурзурайла, Ярмета хизан Цлахъиз Ханпери дидедин патав хутахна, вич фронтдиз рекье гьатна. Шахты шегьерда духтур эвакопоезддин начальниквиле тайинарна. Коллективди фашистрихъ галаз кьиле физвай женгера хирер хьайи чи аскерар, офицерар Туапседай, Новороссийскдай, Армавирдай Тифлисдиз кьван хутахзавай.

1943-йис. Нубатдин сеферда хирер хьанвайбур госпиталриз агакьардайла, эвакопоезд Армавирдин мулкуна фашистрин десантникри гьалкъада туна. Начальникди буйругъна: къекъвез жезвайбуру кьил хуьз жедай саламат чкаяр жагъура. Залан хирер алайбур патарив гвай хуьрера кIеви авуна кIанда. Духтурриз, санитарриз хуьрерин агьа­лийрини куьмек гана. Поездда Ярметни адан заместитель А.Кекелидзе амукьна. Йиф хьайи­ла, абурни поезддай экъечIна. Душмандин гъиле кьведни санал гьат тавун патал офицерри чеб кьилди къутармишун кьетIна. Йифен кьулариз Ярмет са хуьруьз акъатна. Сифте гьалтай кIвалин дакIар гатана, ванцел­ яшлувилиз кьил янавай дишегьли акъат­на. Ада хуьре немсер авайдакай, абуру кIвалер ахтармишзавайдакай малумарна. ЯтIани ада Ярмет подвалда кIевирна. Экв жедалди и кIвализни немсер атана. Абур кIвалера, гьаятда къекъвена. Яру Армиядин майордиз, духтурдиз кичIени хьана, амма фашистар хъфена. Дишегьлиди, немсерин гъиле гьатдалди, хъфин хъсан тирдакай лагьана. Бал­кIанни жагъурна, рекье недай са кап фуни гана ва саламат чкайрай хуьруьн къерехдиз кьван акъудна. “Аллагьди хуьрай вун” ла­гьана.

Къуьлуьн никIерай балкIан гьалзавай атлу немсериз акуна, адан гуьгъуьниз гуьллеяр ахъайна. Аллагьдиз шукур, галукьнач. 200 километрдиз кьван чамар авур балкIан ярх хьана ва духтур Грозныйдиз кьван яхдиз хтана. Мукьвабуруз сифтедай ам чирни хьаначир. Гьакьван гьалдай фенвай.

Медицинадин военный управление Грузияда авай. Кьвед-пуд юкъуз ял ягъайла, ам управленидиз фена ва чIехибуру полковник Ярмет Сафаралиев Каспийск шегьерда кардик квай 4653-нумрадин госпиталдин начальниквиле тайинарна.

Фронтда женгер сад-садалай къизгъинбур, четинбур, гзаф кьадар аскерри иштиракзавайбур жезвай. Гьавиляй госпиталдиз хкизвай хирер алайбурни гзаф тир. Абур сагъар хъувун ва мад фронтдиз рекье хтун госпиталрин вилик эцигнавай кьилин везифа тир. Ярмет Сафаралиева и кардиз вичин чирвилер, алакьунар, вахтни харжна. Ксун тийиз, четин гьалда авай аскерар операция авур йифер  гьикьван хьана! Гьа икI кIвалахза­вай­виляй ада Махачкъаладин, Буйнакскдин 2035 ва 3187-нумрайрин госпиталризни регьбервал гана. 1946-йисалай ам Махачкъаладин дяведин набутар сагъар хъийизвай госпиталдин кьиле акъвазна. 1952-йисуз ДАССР-дин здравоохраненидин министрдин приказдалди Ярмет Алиметович балугърин промышленностдин управленидин больницадин кьилин духтурвиле тайинарна. Авайвал лагьайтIа, адал “больница” лугьудай са тIвар тир алайди. Ада­кай начагъбур кьабулдай, сагъардай халисан азархана авун патал Ярмет Алиметович вичин чирвилерикай, тешкилатчидин алакьунрикай, чирхчиррикай, вичиз авай авторитетдикай менфят къачуниз мажбур хьана. Та-хьайтIа, вири гьа авайвал амукьдай.

Герек такьатар, материалар жагъурна, са куьруь вахтунда больница, поликлиника ремонтна. Ишлемиш тийизвай балкIанрин тевле, склад ва цур алай чкайрал клиникадин, биохимиядин лабораторияр, аптека, рентгендин, физиотерапиядин кабинетар ачухна. Больницада кIвалахиз, кардин гъавурда авай пешекарриз, тежрибалу духтурриз теклифна­. Абурун арада духтурар-алимар, профессорар, доцентар С.Атаев, Ю.Дитман, В.Чанту­рия, З.Панкратова, И.Шамов, терапиядин, ги­некологиядин отделенийрин заведующияр — У.Гьажиева, А.Авсенева, бажарагълу хирург Н.Эмиров, терапевтар — У.Умариева, Н.Омарова, рентгенолог М.Омаров, сарарин духтур З.Аджиева авай…

Акваз-акваз больницадин тариф акъатна. Республикадин кьуд патахъай начагъбур ахмиш хьана. Гьелбетда, Кьиблепатан Да­гъус­тандайни. Районра бегьем больницаяр ва бес кьадарда духтурарни авачир эхир. Туькьуьл мецерин иесийри ванерни акъудна: “Сафаралиева лезгияр патал больница ачухна”.

Идан гьакъиндай Ярмет Алиметовичан руш, РФ-дин лайихлу духтур, медицинадин илимрин кандидат, вад йисуз гьа больницада духтурвиле кIвалахай Тамара Сафаралиева — Гьабибовади вичин ктабда кхьенва: “Зи дахдин гъилик жуьреба-жуьре миллетрин векилри кIвалахна. Коллективди адаз рикIин сидкьидай гьуьрметдай. Дах халисан интернационалист ва гьакI регьимлу, къени, патав атай гьар садаз алакьдай куьмек гуз алахъдай кас тир. Коллектив екеди тир­тIани, адаз гьар са духтурдин, санитардин, къаравулдин, шофердин тIвар, абурун хизанрин яшайишдин гьалар, аялри кIелза­вай чкаяр чидай. Дахдин алахъунар себеб яз, хейлин духтурриз “ДАССР-дин  лайихлу духтур” тIвар ганай. Ида мажибдал пул алава хъийидай мумкинвал гузвай. Сарарин духтур Зара Аджиевади кьилди кьве хва кIвачел акьалдзавай. Гьал-агьвал четинзавай. Вичиз лайихлу тIвар гайила, са гьяд юкъуз ам чи кIвализ атана. Дахди, дидеди ам хушдиз кьабулна, аялрикай хаба­рар кьуна. Хъфидайла дишегьлиди са гъве­чIи багълама туна. Дахди хабар кьуна: “Ам вуч я?”.. “Зун сад лагьай сеферда куьниз атана, ичIи гъилди жедачир эхир. Чи адетар я” — лагьана ада. Дахди багълама ахъай­на, адак къенфетарни авай хрусталдин ваза квай. Дахди абур ва гьакI коньякдин путулка кутун хъувуна, багълама Зара Салигьовнадив вахкана: “Лайихлу тIвар гун за ваз тебрикна кIанзавайди я, вуна заз ваъ, Зара Салигьовна” лагьанай дахди. Ада чаз датIана тикрардай: “РикIел хуьх, балаяр, чалай четиндиз яшамиш жезвай инсанарни ава, садрани чарадан шейина вил жемир”. Вири уьмуьрда за и гафар рикIел хуьзва ва жувалай алакьдайвал инсанриз куьмекзава”.

Ярмет Алиметович, халис лезги хьиз, мугь­­манрал рикI алайди тир. Адахъ жуьреба-жуьре миллетрин арада дустарни пара авай. Профессор Р.Аскерханов, хирургар — М.На­горный, М.Максудов, хъсан духтур-интеллигент Г.Казбеков, кьуьлерин устад С.Али­бегов, академик Вишневский, невропатолог В.Лихнштейн, писатель Зияудин Эфендиев, военком Хайирбег Заманов, шаир Муталиб Митаров, ЧИАССР-дин здравоохраненидин министр О.Цутиев… Чеченар суьргуьндиз акъуддайла, Сафаралиеваз Омаран хизан Каспийскдиз хкиз кIан хьанай, амма “сагърай, дуст, и четин вахтунда зун зи халкьдихъ галаз амукьда” лагьанай ада ва 12 йис Къазахстанда акъуднай.

Виридаз тайин делил я, Дагъустандин здравоохранение кIвачел акьалтуник ва вилик тухуник Ярмет Алиметовича еке пай кутуна. Гьакъисагъ, намуслу кIвалахдай адаз РФ-дин ва Дагъустандин лайихлу духтур ла­гьай тIварар, “СССР-дин здравоохраненидин отличник” знак, СССР-дин министерст­водин гьуьрметдин грамотаяр, дяведин йисара медалар гана. Са шумуд сеферда шегьердин советдин депутатвиле хкяна. 1970-йисалди ада больницадиз регьбервал гана, цIудралди жегьил пешекарриз халис духтурар жез куьмекна, вишералди начагъбур сагъарна, кьиникьин къармахрай ахкъудна.

Ярмет ва Нина Сафаралиеври кьве руш уьмуьрдин рекьел акъудна. Тамаради дахдинни дидедин пеше хкяна. Эльмирадикай къецепатан чIаларин (ингилис, латин) муаллим хьана ва яхцIурни цIуд йисуз кьван мединститутда кIвалахна.

Халис духтур, къени инсан, фронтовик, еке тешкилатчи 1975-йисуз рагьметдиз фена. Ада республикадин тарихда тунвай гел квахь тийидайди я.

Нариман Ибрагьимов