«Гъалибвилин пайдах — ислягьвилин пайдах»

Гъалибвилик пай кутур кьегьалрик Ватандин ЧIехи дя­ведин иштиракчи, дагъустанвийрикай стрелковый дивизиядин сад лагьай командир, полковник, Ленинан, Яру Пайдахдин кьуд, Суворован III дережадин, Александр Нев­скийдин, Кутузован III дережадин, Ватандин дяведин I дережадин, Яру Гъед орденрин­ ва хейлин медалрин иеси, вич дидедиз хьайи­далай инихъ 115 йис тамам хьанвай  За­ма­нов  Хайирбег  Демирбеговични  акатзава.­ 

Хайирбег 1907-йисан 23-апрелдиз До­къуз­пара райондин Усугъчай хуьре дидедиз хьана. 1929-йисуз жегьилдиз армиядин жергейриз эвер гана. Кеферпатан Кавказдин военный округдиз акъатай гада 1930-йисуз дагъдин лишанчивилин 28-дивизиядин 83-полкунин школадин курсантвиле кьабулна. Анаг куьтягьайдалай гуьгъуьниз Заманова Орджо­никидзедин пияда кьушунрин школа акьал­тIарна, 1934-йисуз КВО-дин УРА-дин Могилев-Подольскдин пулеметрин батальонда къуллугъиз гатIунна. Кьуд йисни алатнач, За­ма­нов лишанчивилин 99-дивизиядин 297-полкунин ротадин командирвиле тайинарна. 1939-йисуз финнрихъ галаз дяведин гьерекатрив эгечIайла, усугъчайвиди Кефердинни РагъакIидай патан фронтдин лишанчивилин 139-дивизиядин штабдин 5-отделенидин начальникдин куьмекчи яз къуллугъна.

Фашистри дяведик цIай кутурла, старший лейтенант Заманован женгинин рекьер, фронтар, дивизияр, къуллугъзавай чкаяр сад-садан гуьгъуналлаз дегиш хьана. Десна вацIун патарив фашистрихъ галаз сад лагьай женгиник экечIай офицердал командованиди пара четин, жавабдар везифаяр ихтибарна. Абурни ада гьар сеферда чешнелудаказ ва вахтунда тамамарна. Гьавиляй адал ротаяр, полкар, дивизияни ихтибарна. Агъзурралди дагъвийрихъ ва Союздин вири халкьарихъ галаз адани  немсериз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, душмандин аскерар, яракьар, техника тергна. Жергедин аскервиле къуллугъиз эгечIай лезги хва полковникдин чиндин, Яру Пайдах авай Житомирдин лишанчивилин 304-дивизиядин командирдин дережадиз кьван хкаж хьана. Ада регьбервал гузвай частарин, соединенийрин агалкьу­нар са шумуд сеферда Верховный Главнокомандующий И.Сталина вичин приказра къейдна. Адан тIварцIихъ уьлкведин меркез Москвада салют гана. Заманован кьегьалви­лер дагъустанвийрикай сифте яз Женгинин Яру Пайдахдин орден гуналди къейднай.

1942-йисан 17-июлдиз полковник Заманов 16-армиядин лишанчивилин 239-дивизиядин 813-полкунин командирвиле тайинарзава. 10-августдиз ам 336-дивизиядин лишанчивилин 1128-полкунин кьиле акъваззава. Адан аскерри ва офицерри Москва хуьдай, Орел, Воронеж, Конотоп, Нежин, Киев, Львов, Краков, Дембиц ва маса шегьерар фашистрикай азад ийидай къизгъин женгера иштиракна.

Гъалибвилин 71 йисан вилик Махачкъалада Заманован тIварунихъ галай куьчедин кIвалерин цлал мемориальный кьул алкIурай мярекат зи рикIел алама. Ана республикадин гьукумдин, жемиятдин, жегьилрин ва чи районрин векилри иштиракнай. Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи Икрам Ягьяева лагьанай: “Къе чна гьуьрметдивди Хайирбег Демирбегович рикIел хкизва. Ам акьалтзавай­ несилри яргъал йисара рикIел хуьдайвал, адан тIварунихъ галай куьчедин цлал мемориальный кьул алкIурзава. Гъалибвилин суварин вилик ихьтин мярекат кьиле тухун, чи игитар рикIел хуьн лишанлу кар я”. Мя­рек­ат­дин иштиракчи, дяведин ветеран, Баркалладин кьве ордендин сагьиб Ибрагьимпаша ­Садикьовахъ галаз суьгьбет авурла, ада чи пол­ковникдикай гьевесдалди ихтилатнай.

— Хайирбег пара кьегьал, дирибаш командир тир,- лагьанай ада. — Заманован стрелковый батальонди Москва хвена. 1943-йисан ноябрдин вацра адан дивизия сифтебурукай яз Киев шегьердиз гьахьнай ва душман, кьулухъ вил ягъиз, катдай чкадал гъанай. Ада къалурай кьегьалвилер гзаф я.

Москва патал чIугур женгерикай кхьидайла, Х.Заманова икI рикIел хканай: “1941-йисан­ ноябрдин юкьвара лап чIуру гьалар арадал атанвай. Меркездивай 27 километрдин яргъа авай душман Москвадал генеральный гьужум ийиз гьазур хьанвай. Гьа и къурхулу йикъара чи мотострелковый  9-дивизия Маршал Жуков кьиле авай РагъакIидай патан фронтдиз ракъурна. Живедин маргъалрик квай Москвадин куьчейрай физвай чаз меркез тIем акакь тийидай къеледиз элкъуьрнавайди аквазвай. Чи дивизия Можайск шегьер галай патахъ ре­кье туна. Фашистрин танкарин, самолетрин, ар­тиллериядин цIун, бомбайрин хура гьатай, кузвай Можайск туна, кьулухъ чIугвазвай кьушунрихъ галаз чна шегьердив агакьдалди сен­герар кьуна ва сад-садан гуьгъуьналлаз душмандин гьужумар алудна. Ара-ара чунни душмандин винел гьужумдиз физвай. Гьар са аскер гьа йикъара панфиловчийри къалурай кье­гьал­вилери ва политрук В.Клочкован “Россия чIехи я, амма кьулухъ чIугвадай чка амач — да­лудихъ Москва гала” гафари руьгьламишзавай ва Яру Армиядин кьушунри фашистриз рикIе­лай тефидай ягъунар кьазвай. Кьуд сятда­ чна душмандин 18 танк тергна ва хейлин фа­шистар къирмишна. Гьа икI, душмандин планар михьиз чIурна,  5-6-декабрдиз чи кьушунар вири фронт тирвал гьужумдиз фена. Гзаф кьадар техника, аскерар хкатай душман чеб хуь­дай сенгерар туькIуьруниз мажбур хьана”.­

Чна винидихъ лагьанай, Х.Замановаз пуд сеферда Верховный Главнокомандующийди сагърай лугьунин приказар акъуднай. Дивизиядин командирди регьбервал гайи лап важиблу женгерай. 1945-йисан 27-мартдиз  Силе­зиядин ракьун рекьин ва кIеви сенгеррин Штрелен ва Рыбник, гьа и вацран 31-мартдиз­ Одер вацIун чапла къерехда авай Ратибор ва Бискау ва 1945-йисан 8-майдиз  Морава вацIун къе­рехда авай Оломоуц шегьерар кьунай. Гьикьван абур мягькем сенгерар яз гьисабза­вайтIани, лезги хцин регьбервилик кваз чи аскерри фашистар барбатIна, шегьер­рин кьакьан­ дараматрин винерал Яру пайдахар хкажна.

Гъалибвал къазанмишайдалай гуьгъуьниз Хайирбег Заманова М.Фрунзедин тIва­рунихъ галай военный академияда чирвилер хкаж хъувуна. 1947-йисан 4-январдилай полковник СССР-дин пияда кьушунрин кадрийрин управленидин резервда туна. Гьа йисан мартдин вацра ам Дагъустандиз рекье хтуна ва Буйнакский райондин военный комиссарвиле тайинарна. Идалай гуьгъуьниз Заманова Махачкъала шегьердин, ахпа Советский райондин, мад меркездин военкомвиле къуллугъна. Махачкъала шегьердин общественный уьмуьрда активвилелди иштиракна. Идан гьакъиндай заз гзаф йисара Махачкъала шегьердин администрациядин кьилин заместитель хьайи Фатима Эмировади лагьанай: “Чна Хайирбег Демирбеговичахъ галаз санал кIва­лахнай. Ада шегьер патал гзаф хъсан крар авунай. Ам пара камаллу, бажарагълу, кар алакьдай, агьалийрин къайгъу чIугвадай руководитель яз чидай. Адан хва Эльмарни чешнелу велед тир. Ада хейлин йисара Махачкъала шегьердин исполкомдин председателвиле кIвалахна”.

Ватан, чил, халкь, азадвал патал женгер, зегьметар чIугур кьегьал инсанар чна гьамиша рикIера хуьда, абурун крариз вафалу жеда.

Хийир Эмиров