“Лезги газетдин” алай йисан 13-нумрада имам Шамил дидедиз хьайидалай инихъ 225 йис тамам хьуниз талукьарнавай са жерге мярекатар кьиле физвайдакай, газетдин редакциядиз имамдин тIварунихъ галай фондунин президент Алиасгьаб Хархачаевни адан заместитель Седредин Жафаров мугьман хьанвайдакай кхьенвай.
Седредин Жафарова имам Шамила Кавказдин дяведа къугъвай роль, адан регьбервилин, тешкилатчивилин алакьунар къейдна. Ада гьакIни имамдин наибрин арада гзаф кьадар лезгиярни хьайиди рикIел хкана ва газетдиз абурукай макъалаяр акъудунин теклиф гана.
И макъалада заз Кавказдин дяведин женгера имам Шамилан терефдар ва муьруьдрин башчи хьайи зи хуьруьнви, бине Ахцегь райондин Ялцугърин хуьряй тир гьажи Исмаилакай ихтилатиз кIанзава. Агъадихъ гузвай суьгьбет заз вич 1908-йисуз дидедиз хьайи, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, савадлу офицер Магьарам Гьабибова авурди я.
“За 1992-йисан 31-июлдиз акъатай “Дагестанская правда” газетдай Туьркиядин тарихчидин “Дагестанский лев шейх Шамил у ворот Темир-Хан-Шура” макъала кIелайла, Дагъустандин кьиблепата Шамилан эрчIи гъил, муьруьдрин кьушунрин регьбер хьайи, адан терефдал алаз дяве чIугур гьажи Исмаилакайни кьве гаф лугьуз кIан хьана. Гьажи Исмаил Ахцегь райондин Ялцугърин хуьряй тир. Адахъ вичин хуси майишат, мал-девлет, хуьре-кIвалени кесер авай. Имам Шамила дяве тухузвай девирда гьажи Исмаила Кьиблепатан Дагъустандин сергьятар хуьзвай. Адан ихтиярда вад виш кас муьруьдар авай. И кьушун галаз ам ЧIвей храр лугьудай чкада (Ахцегьиз физвай рекье авай чка я) авай къеледа урусрин кьушунрин хура акъвазун патал бинеламиш хьанвай.
1858-йисуз гьажи Исмаил гьяждал фена. Идакай КцIар шегьердавай урусрин полкунин командир, полковник Брусиловаз хабар хьана ва ам полк гваз ТIагьиржалдал атана. Анай епинин цIилерин куьмекдалди рагарай агъуз эвичIна, Мискискарин кьере алачухар яна акъвазна. 1859-йисуз имам Шамил пачагьдин кьушунри есирда кьуна. Гьа чIавуз Шамила вичин наибрикай тир Гьажимурад ирид касни галаз ЧIвей храрин къеледавай муьридрин патав рекье туна ва ада абуруз дяве куьтягь хьанвайдакай, виридаз чпин кIвалериз хъфидай ихтиярар авайдакай лагьана. Гьажимурад вичихъ галайбурни галаз Ахцегьай яна хъфин лазим тир. Абурукай Мискискарин кьеревай Брусилован кьушунриз хабар жеда ва абуру тревога гуда. Нетижада полкунин аскерринни дагъвийрин арада ягъунар арадал атана. Гьажимурадан итимрикай кьуд кас, Брусилован полкунай лагьайтIа, хейлинбур телеф хьанай.
И вакъиаяр кьиле физвай девирда, яни 1859-йисуз, гьажи Исмаил Меккадай вичин кьушун авай ЧIвей храрин къеледиз хкведа. Ина са касни амачиз акурла, ам мягьтел жеда. Кардай кьил акъудун патал ам Гарагърин хуьруьз фена. Гарагъвийри адаз Шамил пачагьдин кьушунри есирда кьунвайдакай ва адан наиб Гьажимурада вири муьруьдар кIвалериз рекье хтунвайдакай лагьана.
Гьажи Исмаил, Чепяй яна, Ялцугъиз хъфена. Брусилова вичин кьушунар Мискискарин хуьре секинарайдалай кьулухъ гьажи Исмаилаз вичин патав эвер гана. Ам ахцегьви таржумачи Ибрагьимбегни галаз Мискискарин хуьруьз атана. Полковник Брусилова гьажи Исмаилавай вучиз ам акьван ажугълу я лагьана хабар кьуна. “Пачагьди Дагъустандин кьиблепад кьегьалвилелди хуьнай ваз пишкеш яз къизилдинни гимишдин медалар, гьуьрметдин грамота, эполетар (погонар) рекье тунва ва Рутула наибвиле тайинардайвал я”, — хабар гана Брусилова. Амма гьажи Исмаила икI лагьана: “Абур заз гудалди, квез рехъ чирай Мискискавай Ахундов Таиб бегазни Къаракуьредавай Бешир бегаз гайитIа, хъсан я”.
Таржумачи Ибрагьимбега гьажи Исмаилав пишкешар кьабулиз туна ва ам Ялцугъиз кIвализ хъфена. Амма абур (пишкешар), садни вичи ишлемиш тавуна, гьажи Исмаила кицIерин туьтуьна туна, я ам наибвиле кIвалахиз Рутулизни фенач.
И кардикай полковник Брусиловаз хабар хьайила, ам гзаф ажугълу хьана. Гьажи Исмаил кьуна вичин патав гъун патал аскерар ракъурдайвал хьана. И кардикай таржумачи Ибрагьимбега гьажи Исмаилаз хабар гана ва лагьана: “Вун кIвале ксумир, дагъда ксус”. Исмаил кьун патал пуд сеферда тфенг ядай пияда аскеррин рота рекье туна, амма са сефердани абур чпин макьсаддив агакьнач, гьикI лагьайтIа, гьажи Исмаил дагъда авай.
Хаталувиликай кьил къакъудун патал гьажи Исмаила жемят кIватIна лагьана: “Зи кьуд агъзур хеб, амай мал-балкIан, девлетар вири квез пая, кесибриз гзаф це. Зи къари ва и кьве гададин свас квел аманат, мад заз иникай Ватан хьанач, куьн сагърай”. Идалай гуьгъуьниз ам, вичин кьве хвани галаз, Мацарин дагъдай яна, Къебеладиз рекье гьатна.
Гьажи Исмаила 1859-1861-йисара ина лезгийрикай вичиз кьушун кIватIна ва Филифар лугьудай чкада Фетенбурун къеледавай пачагьдин кьушунрихъ галаз дяве тухвана. Урусрин кьушунри тупарай тама авай гьажи Исмаилан дестеяр яна. Къуват тIимил тирвиляй абур катуниз мажбур хьана. Рекье къанлуйри чинеба гьажи Исмаил яна кьена, адан гадаяр лагьайтIа, сифте — Ирандиз, анайни Туьркиядиз куьч хьана. И дяве гьажи Исмаила имам Шамилан тапшуругъдалди тухвайди тир.
…1859-йисуз имам Шамила Ахцегьа авай чIехи мискIиндин имам гьажи Шафидин тIварцIел гьажи Исмаилав агакьара лагьана чар ракъурнай. Чарче гьажи Исмаилаз “Женг давамара” лагьанвай. Гьажи Шафиди вичин маллаяр кIватIна ва чар нив вугана агакьарин лагьана меслятна. Аллагьдин рагьмет алай Шерифали бубадив вугана ракъурдай меслятдал атана. Шерифали буба Ахцегьа гъвечIи мискIиндин кимел кавалдик ксанваз жеда. Ам гьажи Шафидин кьилив гъида. Ада Шерифали бубадиз гьажи Исмаилал чар агакьарна кIанзавайдакай хабар гуда. Адани ваъ лагьанач, чарни гваз рекье гьатна. Шерифали буба Мацарин дагъдай эвичIайла, Филифар лугьудай чкада Фетенбурун къеледа пачагьдин полк авай. И постунилай Шерифали буба, анал алай къаравулчийри кваз кьун тавуна, регьятдиз элячIна фена. Са кьадар рехъ фейила, ам караулдин начальникдиз акуна ва ада Шерифали буба элкъуьрна хкиз туна. Ахтармишайла, адав гвай чар жагъана. Чар кIелайла, начальникди “душман ина аваз, чун са гьина ятIани къекъвезва” лагьана.
Шерифали буба Нухадиз штабдиз тухвана. Ана адавай хабарар кьурдалай кьулухъ ам кьве аскерни галаз Ахцегьиз рахкурна. Ахцегьа суд авуна, цIуд йис кар гана. Ам, фургъунда акьадарна, тухудайла, балкIанар алай чкадилай юзанач. Фургъунчиди гьикьван къирмаждив янатIани, балкIанар чIарни юзанач. И гьал акурла, Шерифали бубадиз балкIанрин язух атана: квек вуч тахсир ква, алад, гьайванар, лагьана ихтияр гайила, абур чкадилай юзана. Шерифали буба Дербентдиз, анайни Севастополдиз тухвана, кьилдин камерада дустагъда туна.
Са сеферда къаравулчидиз керемат акуна: Шерифали буба, гьуьлелай капI авуна хтана, вич авай тIапIар алай камерадиз са манийвални авачиз гьахь хъувуна ва гуьгъуьнлай камерадин рак аламатдин жуьреда агал хъхьана. Къаравулчиди вичиз акур агьвалатдикай начальникдиз ахъайна. Ада и кардин гьакъиндай дустагърин чIехидаз, адани вичин нубатда пачагьдиз хабар гана. Пачагьди Шерифали буба азад хъувунин ва аскерарни галаз Ахцегьиз рекье хтунин буйругъ гана. Абуруни гьа икI авуна. Нетижада Шерифали буба вичин хизанрин патав ахкъатнай. ..”, — акьалтIарнай вичин суьгьбет Магьарам Гьабибова.
Сулейман Пашаев
