ЧIалан месэлайрикай чун тIимил рахазвач. Гьар жуьредин меслятар къалурзавайбурни гзаф ава. За фикирзавайвал, чIал хуьн, виликди тухун, дев­летлу авун патал анжах меслятар къалурун тIимил я. Газет ерли кIел тийиз, гьатта  шумуд чиникай ибарат ятIани течиз, ам “хъсанардай” меслятар къалурдайбур зал тIимил гьалтзавач.

Шегьеррин идарайрани “савадлу” лезгияр гзаф хьанва. Бязибуруз гьатта лезгидалди рахазни “регъуь” я. Ихьтинбуруз бес хайи чIалан гуьзелвиликай, девлетлувиликай, аламатрикай, руьгьдикай хабар жедани?!

А аламатар ачух хьун паталди, гьич тахьайтIа, чи чIалалди адал теснифнавай эсерар кIелун, веревирд авун чарасуз я. Эгер гафуни, микь­натIисди хьиз, вун чIугвазвачтIа, ви вилик гьеле­лиг ам ачух хьанвач лагьай чIал я. Мад ва мад сеферра кIел хъувурла, аквада хьи, чIала садрани такур жуьредин нев, чимивал, ранглувал, сеслувал ава! Ам са гуьзел къаш хьиз жеда ваз.

Къванцикайни скульпторди (устадди) къаш ийида. Ракьни чатухъанди (устадди) гуьзел нехишдиз элкъуьрда. Шуьшедикай, къизил-гимишдикай, кIа­расдикай, парчадикай зун рахазвач. ЧIални гьакI я. Адан куьмекдалди къашар-къаматар арадал гъизва. Гьелбетда, — устад шаирдин ва я гьикаятчидин къелемдик (илгьамдик). Чи классикрин чIалан хазинадай бязи мисалрал акъвазин.

Етим  Эмина  балкIандин тарифзава:

 Ихьтин шив жеч Дагъустанда,

Фарси, Ямен, Туьркестанда,

Араб, Ажем, Гьиндистанда,

Кияр шив ваз мубарак хьуй.

АлукIнава къизил егьер,

Женнет багъдин бахчад бегьер,

Акьахайла — гарун тегьер,

Кияр шив ваз мубарак хьуй…

Шаирди дуьньядал жедай бал­кIан­­­рин саки вири машгьур жинсерин тIварар кьунва, и балкIан (шив) абуруз садазни ухшар туширди къейднава. Адал вегьенвай егьер (гъаларикай хразвай шей) къизилдив, женнет багъдин бахчадин бегьердив ге­къигуни ам храй касдин устадвилин тариф авунихъ галаз сад хьиз, бал­кIан гьахьтин либасдиз лайихлу ­тирдини успатзава — адан йигинвал гарунди я! (“Бал­кIандин тариф” шиирдай).

Хуьруьг  Тагьира  балкIандин тариф вичин тегьерда авунва:

 Лугьудай, им балкIан туш,

Зи чандин са пай ам.

Юргъа жеда, килиг куьн,

ЦIипуд яшар тай я ам.

Чукурдайла, руфунай

Адан гевгьер рахазва,

Жейранди хьиз, гьайванди

Гардандик чам кутазва.

( “Сунани Къурбан” поэмадай ).

Адетдин дишегьлидин, кIвалин кай­ванидин тарифдайла, Етим Эминаз жагъизвай келимайриз килиг:

 Вун Аллагьди авурай шад,

Кевсерахъ гаф амани мад,

Рахазвай келима гьар сад

Къенди — набатдин шекер я.

Эгьли аялдин амалдин,

Къайгъу ийиз мал-жамалдин,

ТIвар квадар тавур камалдин,

Ам дишегьлийрин сердер я…

( “Эй, рикIин дуст Абумуслим”

шиирдай )

Гафунин гьайбат адав эгечIзавай тегьердилай аслу я. Гьавиляй лугьуз­вайди я: “Гаф чрана мецяй акъуд”. “Га­фу­нин хер гапурдиндалай залан же­да”. И кар гзаф шартIарилай аслу я. Хайи чIалан тIямрикай хабарни авачирда ам “чурур” гьикI ийида?

Чи чIалан гуьзелвал, нехишлувал, сеслувал, ранглувал, заланвални зерифвал муьгьуьббатдин лирикадай иллаки кьетIендиз гьисс ийиз жеда.

 Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,

Ширин вирт я, хуш нямет я,

Туькезбан.

Хаму кард хьиз, хвена кIандай

гъилерал,

Вун жагъайдаз хупI девлет я,

Туькезбан…

( Етим  Эмин )

Чан хва, гуьзелдин лишанар я ибур:

Вичин намус хуьз хьайитIа,

хъсан я.

Виридалай артух вичел жен абур,

ШартIаривди дуьз хьайитIа,

хъсан я…

 Нер жен фундух, пIузар — шекер,

сив — некьи,

Вилер — мержан, сарар — седеф хьиз

михьи,

Гафар — гуьрчег, беден — сагълам,

юкь — шуькIуь,

Кьаскьанар гьяркьуьз хьайитIа,

хъсан я…

( Хуьруьг  Тагьир )

Са сеферда килигна ви вилер заз,

Ламу  чилиз килигдайвал

гатун рагъ,

Къванцел битмиш жез акунай

цуьквер заз,

Зи гатфар гьикI гьахьнайтIа ви

акунра…

( Шихнесир  Къафланов )

За и цIарариз баянар гузвач, абур гьа цIарара чпе ава. КIани ярдин вилерай пияла хъваз тахьайдакай чIа­лан сарраф устад бажагьат жеда. Ихьтин чIаларал гьейранвал тийирдазни гафунин сандухар гьамиша агалнаваз амукьда.

Чи чIурар, дагълар, вацIарни вирер, тамар акурла, гьейранвал тийидай кас, белки, амукьдач. ЧIалан гевгьеррал ашукь касди чилин вири нехишар шииррин цIарара ва я гьикаятдин парчада храда. Ватандал ашукьвал заз вун кIан­да, вун галачиз жедач лугьуналди ва я лекьери дагъларихъ ялда, вацIа­ри-гьуьлерихъ лугьуналдини къалуриз жезвайди туш. Ватандин гьар са нехиш нехишлу цIарара тун герек я. Гьа чIавуз руьгьда пак гьиссерални чан къведа. Устадриз яб гун.

 Ви гуьрчегвал садахъни жеч,

Чан зи хайи диде-Ватан.

Еке чуьллер галаз гегьенш

Мадни хьурай вун авадан.

Накьвар — къизил, къванер — мермер,

Авач валай хъсан уьлкве,

Дагълар — якъут, тамар — гевгьер,

Азад я ви хизан, уьлкве…

( Хуьруьг  Тагьир )

 Зун дагълариз хьана мугьман,

Булахри заз гана дарман.

АватIа захъ эгер иман,

Зи дин-иман куьн я, дагълар.

Экуьн ярар майданравай,

Хважамжамар гарданравай,

ЗатIни жеч квез тIурфанривай,

Циферин чан куьн я, дагълар…

( Шагь-Эмир  Мурадов )

Инсан я зун, захъ ава зи куьчени,

Ам зи чилни, ам зи цавни — вири я.

Зи чуьнгуьрдин кьуд симинин

мижени

Зи куьчедкай за лугьузвай мани я…

( Алирза  Саидов )

Гъанвай тIимил мисалрайни аквазвайвал, инсан патал Ватан — адан накьв, яд, гьава, набататар, кьуьдни, гадни — вуч къачуртIани, динни, иманни, дарманни, манини, кьисметни, — куьрелди, эвелни я, эхирни. Ватан кIанидаз адал алай ккIални, багьа къаш хьиз, масан жеда. Вири манияр лугьуналди галатда, лугьузва арифдар шаирди, амма Ватандикай мани лугьуз — садрани!..

Устадрин чIалан гьайбат, вилиз таквадай гьиссерикай рахадайла, мадни артухдиз рикIив агакьда.

 Дилийрин девран я, дуьнья

гургьагур.

Гьар са буба гачал хан я дуьньяда.

Инсанар хьайила хебни жанавур,

Дугъриди игридаз кван я дуьньяда…

( Етим  Эмин )

Иеси кьин тавур дуьнья,

Вун алаш-булаш хьана хьи.

Зерре кьванни чина гьая

Амачиз, угъраш хьана хьи…

( СтIал  Сулейман )

 Зулум яргъал фидай затI туш,

Са къуз эхир-пехир жеда.

Вагьши пехъи кицIихъ анжах

ЯхцIур йикъан уьмуьр жеда.

( Хуьруьг  Тагьир )

Гьахъсузвилер, тIарвилер, магьрумвилер русвагьун патал устад шаирри чIалан гьайбатдикай менфят къачунва, рикIе, руьгьда дериндай чка кьадай ибараяр, гекъигунар — образар жа­гъурнава. Хебни жанавур тир дуьньяда дугъридаз гьахъ жагъинни мегер? Алаш-булаш дуьнья угърашди я, амма зулум яргъалди фидай затI туш, инанмишарзава шаирди.

 Эй, залум нефс, ви гъиляй зун

ажуз я,

Вун ваз гайи тербияни хуьдайд

 туш.

Хийир кардал вун мидаим мерез я.

Я вун хийир-шиир, игьсан

чидайд туш…

( Етим  Эмин )

Эй факъир ахмакьрин кавха,

Я ериш течир, я юргъа,

Ламертдикай я ваз арха,

Куьмек яз далу жедайд туш…

( СтIал  Сулейман )

 Гьар са юкъуз, гьар са чIавуз

Дегиш я ви гьава, гуьгьуьл.

Къекъвена зун, жагъанач заз,

Вуч ятIа ви дава, гуьгьуьл…

( Хуьруьг  Тагьир )

Мад мисалар гъизвач. Инал гъанвай тIимилбуруни чи чIалан девлетлувилин, саррафвилин, сеслувилин, манадин деринвилин шагьидвалзавачни! Сатирадинни юмордин шиирра гьар са цIар са жанлу ибарадиз, насигьатдин мисалдиз элкъвезва! КIанзавайди абур кIелун, веревирд авун, аквазвай къалпагърин кIаник вуч кватIа ахтармишиз алакьун я.

За верцIи чIал лугьунихъни и себеб ава. Ам гьакI ширин ва я кIуьгьуь туш. Цуьруьхуьм, цуруни туш. Чи чIала аламатдин жуьреда а вири тавар, рангар, тIямар санал ала, ам верцIи я! Дадлу я!..

Етим Эминанни СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиранни Шагь-Эмир Мура­до­ван, Шихнесир Къафланованни Алир­за Саидован (за вири устадрин тIва­рар кьазвач) чIал я ам!

Ам зайиф ва зайи жери девлет туш! Къадир жен адан!..

Мерд Али