И мукьвара “Лезги газетдай” чав шаир ва публицист М.Жалилован цIийи эсер — “Хва я зун” памфлет агакьна.
Зи рикIел илимрин доктор Гьаким Къурбанан “Мерд Алидин мани” ктабдай (“Мавел”, 2004-й) кIелай са вакъиа хквезва: гьеле мектебда амаз, Мердалиди хуьруьн гадарнавай булахдин гьалдикай, яргъал рехъ атIана, кварараваз яд дашмишзавай дишегьлийрин зегьметдикай “Коммунист” газетдиз шиир кхьенай. Критика авунвайди хуьруьн Советдин председатель тирди автордиз чизвачир. Бубади гададиз мад ахьтин чIалар кхьин хъийимир лагьанай. Амма бубадин тIалабун хци тамамарначир, сатирадин эсерар кхьин давамарнай, вичелни “Тумпуз гвай Муртуз” лакIаб акьалтнай. Анлай инихъ гзаф йисар алатнава, гзаф ятар авахьнава. Уьмуьрдин тежрибади, дадмишай кьван уькIуь-цуруда Мерд Алидин къелемдиз хцивал гана. Критикадин къелемдал хци мурз акьалтна, гьиссери адаз чарх гузва… ЦIийи эсер гьа кардин шагьидвал я.
“Хва я зун!” памфлетдалди шаирди коррупциядин чIуру рекье гьатнавай чи девирдин юкь тупунив янава! Эсердин игитди вич майвада гьатнавай кукра хьиз гьиссзава. Ам гзаф архайин я, вучиз лагьайтIа адаз чизва: незвай емиш куьтягь хьайила, патав мад сагъди гва. Гьа икI — сад амай кьван. Нефсиниз килигайтIа — гьамишалугъ. Лап герек вахтунда герек чкадал гъилиз атанвай эсер хьуниз килигна, за ам чи мектебрин муаллимриз чIехи классра къеце кIелун патал теклифзава. Адахъ къенин йикъан чин ва руьгь ачухардай, “приватизация — прихватизация”, “ришветизация” къеняй акъаддай къуват ава. Гьелбетда, и жигьетдай ам къенин несилриз, гьеле мектебда амаз, коррупциядиз, ришветбазвилиз, марифатсузвилиз акси тербия гунин важиблу ачаррикай сад хьиз я.
За а эсердай мектебда ачух тарс — тамаша тешкилна. Ингье адан куьруь мана-метлеб.
Муаллим. Къе чна Мерд Алидин “Хва я зун!” памфлетдикай хийир къачуна, (аялрин вилик “ЛГ”-дин нумраяр, виликамаз авунвай къейдер ква) чи фикирар ачухарда, писни хъсан тайинарда. Эсердин кьилин игитдикай рахада ва адан къамат яратмишда, ачухарзавай вахтуникай, жанрдикай ва художественный маса кьетIенвилерикай суьгьбетарда.
1-аял. Мерд Алидин эсердин жанр поэмадинди я, вучиз лагьайтIа ам шаирди къенин девирдин нукьсанриз — ришветбазвилиз, нефсинин азгъунвилиз акси яз кхьенвай еке эсер я. Поэмада вири 355 цIар ава. Вични са касдин мецелай монологдин къайдада туькIуьр хьанва.
2-аял. Эсерда авторди уьлкве русвагьзавай чиновникрин ришветбазвилин хумадикай, ада обществодиз гузвай зарардикай ачухдиз кхьенва.
3-аял. Поэма лиро-эпический эсер я. Ана литературадин игит ваъ, гуя адан руьгь, гьиссер рахазва. Игит чIуру хесетрин, вич-вичел ашукь, ришветбазвилиз кьил янавай, амайбурузни гьа рехъ кьуниз эвер гузвай азгъун я. Амма авторди халкьдин уьмуьрдин ериш явашарзавай, яшайишдин гьал усаларзавай ришветбаз русвагьзава. КIелзавайдаз а хума сагъар хъувун, сагълам уьмуьрдин рекьел элячIун меслят къалурзава.
4-аял. Заз поэмадин игит язухни къвезва, гьикI хьи, ам неинки обществодин, гьакI уьмуьрдин кIаниз аватнавай усалрикай сад, нефсинин лукI я. Вичин далдамдин гъиляй адаз маса ван къвезвач. Ада чарадан гьавизар, ламарин, данайрин, хварарин (ибур аллегориядин образар я) зангар чуьхвена. Михьиди кьацIурна, фитнечивална… Гила лагьайтIа, адахъ я Аллагь, я диде-буба, я мирес-варис амач, адаз вири пулди эвезнава.
Зи шерди — магьшерди
Хьурна гьич тежерди
Рагъни тваз алакьна
Гагь-гагь чилина гьашердин.., вичин “устадвал” раижзава ада.
5-аял. Сатирадин чIалалди кхьенвай и эсердин сюжет чи къенин уьмуьрдихъ — сиясатдихъ галаз алакъада ава. Авторди уьмуьрда кьилинди пул ваъ, гьахълувални инсанвал тирди ачухарзава. И кар патал шаирди гуьрчег эпитетар, гафарин жуьтер, мягькем ибараяр азаддиз булвилелди ишлемишнава. Абурув кьилин фикирдиз ва мураддиз — санлай сюжетдиз къуллугъ ийиз тазва:
Бе-э-э-с! Бе-э-с! Бес!
Гьазур я зун нез!..
Къанихди яз, заха хьана,
Аюхди яз, башкъа хьана, —
Машгьур яз, бакьа хьана!
6-аял. Поэмадихъ несилрик зегьметдин, инсанпересвилин, ватанпересвилин, ахлакьдин михьи гьиссер кутунин еке къуват ава, гьа идалди ам метлеблуни я. Куьгьне гьар са затI терг авунин ярж — Яран цIай хьиз, гьиссер къатидаказ кузва. А цIу къенин ялтахрин, вири тахьайтIани, гзафбурун зегьерлу фикиррин, чIуру крарин, азгъун нефсерин дувулар кьурурдайдахъ чун инанмиш жезва. Шаирди инверсиядин жуьредалди игитдин какахьнавай уьмуьр гьар са патай рангламишзава:
Мус акурд я
Кьун — депутат?!
Ришвет гана —
Зун депутат!
Ришвет гуда —
Вун депутат!..
7-аял. Ингье явакьандин руьгь, философия. Вични гьукумдин вини кIарариз акъатнава, анай аватун рикIелни гъизвач. Эгер эсердин игитди бубайриз ийизвай эвер гунриз, теклифриз фикир гайитIа, автор инални кьулухъди элкъвезвач. Тамамдиз пулуни чIурнавай бейнидин чкIайвал, бушвал, усалвал лишанламишзава. Бубайрин хъсан адетрилай элячIун, тарих квадарун, абурун чкадал тапан девлетар вине тун шаирдивай кьабулиз жезвач.
Бубаяр!
Лакьанрай фад къарагъ!
Маканрал хъша куьн уьзягъ!
“Чун кьунар я!” — гьарая!
Девирдиз килигайвал кIвалаха!
Пара нез, пара кьаз алакьа!
Мегер им яни тарихди чаз тунвай хъсан тарс? Вуч тазва чна несилриз? — суалди чун къарсурзава.
8-аял. Чавай лугьуз жеда хьи, эсердин кьили мана-метлеб ачухарзава. “Хва я зун!” предложение инсанри айгьамдин мягькем ибара хьиз кьабулзава. Гьакъикъи рухвайрив гекъигзава. Вичи вичиз хва лугьузвай явакьандал хъуьрезва.
9-аял. КIелзавайдаз аквазвайвал, автордин сатирадин гуьрз ришветбазрин намусдин винел хкаж хьанва. А яракьдин къилав гужлу рифмайри, тикрар хьунри, гекъигунри, эпитетри, синонимри, инверсияди, литературадин маса такьатри арадал гъанва, виливай кьатIуз жедайвал ганва:
КIанзавани квез буз-булах?
Гъваш даш-баш!
КIанзавани крар юла?
Гъваш даш-баш!
ТIимилни ваъ —
Кьуна кIула
Гъваш даш-баш!..
10-аял. Мерд Алиди, урус ва лезги эдебиятда В.Маяковскийди ва А.Фатахова кьил кутур шииратдин “гурар” ишлемишна, сатирадин чIехи эсер кхьин дуьшуьшдин кар туш. За фикирзавайвал, ам а кардилай аслу я хьи, адаз вичин гьар са гаф гьам алемдиз, гьам кIелзавайдаз ван хьана кIанзава. Ахьтин гьар са гаф авторди кьилди ганва ва адал логикадин ударение ала. И вахтунда гаф хьелиниз элкъвезва. Абур гьа са вахтунда поэмадин асул мана-метлебдин къадакьарни я.
11-аял. Шаирдин цIийи эсер — поэма са нефесдалди кIелиз жезватIани, а нефесдин легьзеяр, гафуна слогар хьиз, чеб-чпивай чарани я. II паюникай — легьзедикай ибарат тир поэмада лугьузвай кьилин фикир, сада-сад гегьеншариз, виликди физватIани, легьзеяр сад хьиз куьтягь жезвач. Яни гьар са строфа вичин кьилдин кьадардин цIарар аваз акьалтIзава. Месела, 3-строфада 25 цIар аватIа, 4-строфа I4 цIарцIикай ибарат я. И кардини поэмадин туькIуьр хьун жуьреба-жуьре авунва кIелиз регьятарзава, уьмуьрдин гьакъикъи шикилар арадал гъизва.
12-аял. Бязи вахтара шаирдин чIалан гужлувал, эсердин таъсирлувал ишлемишзавай анафорайрилайни аслу жезва. И тегьерда шаирди игитдин вич-вичихъ агъун адан руьгьдин буьркьуьвал тирди субутзава:
Бедел кьуна за Аслан,
Ам далудихъ галаз
Закай
Тар хьана кьулан,
КIудна за гьар жуьре илан,
Гьар жуьре къирятни къулан…
Муаллим. Амма са кардихъай а вагьшидиз кичIезва: вичи далу акалнавай арха яргъа жеда — кьилел, шаксуз, къаргъа къведа… Им эсердикай хкатзавай асул нетижани я:
Аслан анжах тахьуй яргъа —
Архадикай жеда юнгъа…
Зайиф жеда акI зи юргъа,
Ацукьда зи кьилел къаргъа…
ИкI жедайди эхиримжи вахтунда санлай чи чIехи уьлкведа, гьакI чи республикадани кьиле фейи, гилани физвай важиблу вакъиайри субутзава. Гзаф йисара гьукуматдин къуллугъар, бубадин кавал хьиз, кьур бязи рухвайрихъ чпи виливни хуьн тавур гуьрз-гьахълувилин истемишунар галукьна, абур чпин тахтаривай къакъатна. Яни “аслан” яргъа хьана… Им бес вири несилриз еке тарс, насигьат тушни! Зи теклиф я: эсер кьилди ктаб хьиз акъудин ва чи мектебрив, библиотекайрив, клубрив агакьарин.
Абдул Ашурагъаев,
Дагъустандин лайихлу муаллим
