Етим Эмин. Гуьзел жавагьиррин устад, чи руьгьдин жанлу дестек. Дагъустандин литературадин классик. Адакай Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова икI лагьанай: “Етим Эмин чи вири Дагъустандин шииратда кьакьан Эльбрус я. Чун Эминаз эбеди буржлу яз амукьда, вучиз лагьайтIа, ада чи тIвар гьакьван гьуьндуьр дережадиз хкажна… Дагъустандин вири шаиррин арада Эмин  кьетIен дагъ яз акъвазнава. А кукIушрив агакьай альпинист гьелелиг малум туш. Идан сирни адан халисан халкьлувиликай ибарат я… Варлуйринни, зурлуйринни, ампайринни, фашалринни, дасмалчийринни  фитнечийрин юкьва хьайи тек са кас — камалэгьли, руьгьдин зурба дестек!..”

Зурба къимет ганва чIехи шаирдиз. Амма чи халкьдин виридалайни рикI алай шаир мадни  ва  мадни  чими  келимайриз  лайихлу я.

Виридалайни рикI алай шаир лагьайла, ибур гьакIан гафар туш. Эминан шиирар кIелдайла, акI жезва хьи, гуя ада чи рикIерин деринра авай гьиссериз майдан ачухзава. А жавагьирар регьятдиз чи бейнида, зигьинда гьатзава, рикIел аламукьзава. Эхь, гаф камаллу, бажарагълу инсандин гъиле зурба алат, такьат я. Кар чиз, устадвилелди, рикIин сидкьидай лагьанвай гафуни инсан гьевеслу, ашкъилу ийида. Зи рикIел хъсандиз алама, алатай асирдин 50-60-йисара чна, же­гьил-жаванри, чун ашукь хьанвай гуьзел рушариз кхьидай чарара Етим Эминан  шииррин бендер ва я абурай кьилди-кьилдин цIа­рар ишлемишдай. Месела: “Гуьзел яр, зун гьатнава ви дердина, Йикъалай-къуз зи гъам артух жезава”; “Заз гуз тавар, я бахтавар”; “На зи чанда туна дердер”; “Уьркуьтмиш жез фимир вун”; “Ширин мецел вавди рахаз заз кIанда”; “Тавар суна жуваз кIан я”; “Ухшар я ваз якъут, мержан”; “Битмиш хьайи нуьгведин ич”; “Зун икI сефил тамир вуна”; “Валай гъейри авач заз яр, Мийир, чан яр, на зи рикI дар” ва икI мад.

Идалайни гъейри, хеб-мал, кIел-бацIи хуьз, чIуруз фидайла, чантада фахъ галаз санал Етим Эминан  шииррин гъвечIи хьтин ктабарни твадай. Армиядин жергейра къуллугъзавай жегьилри хуьруьз рахкурзавай чарара чпиз Эминан шиирар авай ктабар ракъурун тIалабдай. Им, гьелбетда, дуьшуьшдин кар туш — Эминахъ рикIин деринрай къвезвай фикирриз, гафариз, гьиссериз, ракъини хьиз, нур, ишигъ ядай къуват-къудрат, устадвал авай.

Етим Эминан гьакъикъи суьрет — къамат, уьмуьрдин,  яратмишунрин рехъ, кьисмет, девир, а чIаван вакъиаяр, крар, тату­гайвилер, инсанар — вири адан шииррай ачухдаказ аквазва. Эминан яратмишунар, ирс чирунал, ахтармишунал гзаф алимар машгъул хьана. Месела, — Гь.Гьажибегов, М.Гьажиев, С.Гьажиев, Н.Агьмедов, А.Агъаев, Ф.Вагьабова, Гъ.Садыкъи, Р.Гьайдаров, Гь.Гашаров, Къ.Аки­мов, М.Ярагьмедов, А.Гуьлмегьамедов, Ф.Нагъиев, А.Мирзебегов, Р.Кельбеханов, С.Хайбуллаев, Р.Къадимов ва масабур. Нетижада илимдин хейлин макъалаяр, ктабар чапдай акъатна. Илимдин макъалаяр кхьенва: А.Гь.Агъаева, Ш.А.Агъаевади, А.Мирзебегова, Р.Къадимова, Ф.Нагъиева ва масабуруни.

Эминакай чпин кесерлу гаф са жерге макъалайра Гьажимурад Эффендиди, Вини Хъартас Эрзихана, Къазанфар Зульфукъарова, Гьажибег Гьажибегова, Николай Тихонова, Расул Гьамзатова, Эффенди Капиева, Наталья Капиевади, Владимир Огнева, Николай Ушакова, Назир Агьмедова, Сиражудин Хайбуллаева, Арбен Къардаша, Абдуселим Исмаилова, Ж.Жамалова, Казим Казимова, Гьажи Ильясова ва гзаф масабуруни лагьанва.

Чпин яратмишунралди (сонетрин таж, поэмаяр, шиирар, трагедия, бахшбендер) гзаф шаирри Эминаз таж  туькIуьрнава: Ханбиче Хаметовади, Абдуселим Исмаилова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Шагь-Эмир Мурадова, Шихнесир Къафланова, Алирза Саидова, Арбен Къардаша, Азиз Мирзебегова, Байрам Салимова, Пакизат Фатуллаевади, Абдулрашид Рашидова, Мурсал Алпана, Сажидина, Мердали Жалилова, СтIал Мислимата, Агъа­лар Исмаилова, Абдул Фетягьа, Зульфикъар­ Къафланова, Шагьбала Шагьбалаева, Эйзудин Сайдумова, Хазран Кьасумова ва масабуру.

ЦIинин йис Етим Эминан 180 йисан юбилейдинди тирвиляй зун ада­кай­ “Дили дуьньядин чирагъ” роман кхьенвай, чIехи шаирдин къамат вири патарихъай ачухарнавай писатель, алим Къурбан Халикьович Акимовахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва лезги эдебиятда Эминан къамат ачухуникай суьгьбет авун тIалабна.

— Етим Эмин чи халкьдин милли,  вирида­лайни рикI алай шаир я, — башламишна вичин суьгьбет писателди. — Чи хуьрера гзаф агъса­къалри “жи Эмин” лугьун, адан шиирар, иллагьиярни хуралай кIелун дуьшуьшдин кар туш. Эхь, адакай виринра хабар авай, чидай. Хуьрера, дерейра халкьдин сивин яратмишунрани Эминакай гзаф кьисаяр, риваятар ама. Гьелбетда, гьар са шаирдихъ вичин къамат, аламатар,  алакьунар, бажарагъ, устадвал ава. Эхь, Эминан къамат шиирра, риваятра, кьисайра, чарара… гьатнава. Лезгийрин са шумуд несилдин векилри, чIалан устадри Эминаз шиирар, муаллимри, журналистри метлеблу макъалаяр бахшнава. Куьрелди, лугьуз жеда хьи, Эминакай шиир кхьин тавунвай шаир бажагьат ама.

Еке кьимет ганва Етим Эминаз Къазанфар Зульфукъарова:

“На куькIуьрна, стха, — вун Аллагьди хуьй! — Дили диванадиз чирагъ, эй азиз!”  Эминан къамат ачухнава Ибрагьим Гьуьсейнован “Эмин”  поэмада. Ханбиче Хаметовадин “Руьгьдин къеле” лугьудай сонетрин тажуна ихьтин цIарар ава:

“Чал Эминан халкь лугьудай тIвар ала”. “Етим Эмин — марифатдин пайдах чи…” “Руьгьдин кьакьан Шалбуз дагъ чи, Шагьдагъ чи…” “Чи къелемдин бинеяр я мягькембур….” “ЦIарар туна, ухшар авай дуьадиз…”

Абдуселим  Исмаилова  кхьизва:

 

“Ви эвердин ван галукьна, чилер-цавар

рахазва,

Регьимлу гьар сада дамах ийизва

ви тIварцIел, дуст.

Ви эверди кутур зурзун лезги халкьдик

кумазма,

Гьар юкъуз ви жавагьирар рахазва

чи мецел, дуст”.

“Эверзава Эмина заз”

Къурбан стха, Етим Эминакай роман ­теснифунин фикирдал Куьн гьикI хьана атайди я?

— Зун са кьадар йисара гзаф чкайра къекъвена, са жерге инсанрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, абурувай хабарар кьуна. Кьилди къа­чуртIа, — Эминан руш Мислиматан гада, муал­лим Ярагьмедов Ярагьмедахъ, Эминан хтул Эминахъ ва масабурухъ галаз. 1967-йисуз зунни Назаралиев Къагьид Ялцугърал (са пай куьч хьанвай) кьабулайди Межидов Талиб, адан гада Мирим агъа хуьре муаллим тир. Талиба заз хуьр, Етим Эминан кIва­лерин кIа­лубар, сур алай чка къалурнай. Анал са гъве­чIи къван аламай. Журналриз, газетриз хейлин макъалаяр кхьена за шаирдиз, адан юбилейриз талукьарнавай. 1988-йисуз аялар патал Етим Эминан шииррин “Эй дуьнья!” кIва­тIал акъудна. Ана 128 чин ава, сифте гафни — “Лезги шииратдин нурлу гъед” — за кхьейди я. Нетижада зи гъиле шаирдикай хейлин материал кIватI хьана. Гьавиляй ктабни (роман) арадал атана — “Дили дуьньядин чирагъ”. Адан са чIук 2005-йисан 28-майдиз “Лезги газетдин” чинра чапна. Чухсагъул чи газетдин редакциядиз! Романдай 2006-2007-йисара “Самур” журналдиз еке чIукар акъатна. Кьилдин ктаб яз, романдиз экуь дуьнья 2013-йисан гатфарихъ акуна.

Роман тIебиатдин шикилрилай — рангарилай, Эмин эфенди, айвандик экъечIна, жемятдин вилик рахунилай башламиш жезва. “Ви гьар са пакама ихьтин рагъ алайди хьурай, чан къази!” — алхишзава, ам акурла, ялцугъвийри. Абуру Эминаз кIанивилелди ма­зан, зари, къази, шаир… лугьузва. Эмин эфендидин кьилел кIукI шиш къармукь ­бармак ала, къуьнерихъ чIулав магьутдин чухва гала. Ам кьакьан буйдин, яхун, лацу чиник чIулав чуру квай итим я. Адан вилерикай вич фейи хуьрер, шегьерар, вилаятар карагзава, хиялрай ада дуьньядал цIар илитIзава. Шаир вири дуьньядихъ галаз рахаз эгечIна. Авторди и рахунар кьатIзава, абурун муькуь пай романдин эхирдиз хканва. И кардин сир, метлеб вуч я?

— Эхь, айвандикай рахунар кьве патал пайна, шаир сифтедайни, эхирдайни халкьдихъ элкъвена рахазва. Зун икI эгечIнава, сад лагьайди, — кIелзавай касдин фикир желб авун патал, яраб ана ахпа вуч хьанатIа лу­гьуз­, итиж ийидайвал. Зи романда прологни эпилог сад хьанва. Ам кьве чкадал пайна, арада Эминан, халкьдин уьмуьр, яшайиш, жезвай агьвалатар, вакъиаяр къалурнава. Тарихдин, девиррин, асиррин яргъивилив гекъигайла, инсандин уьмуьр са легьзе хьиз я. Амма и легьзеда Эминалай гьикьван крар алакь­наватIа, килиг! А “легьзе” гьикьван вакьиайрив ацIанва! Кьвед лагьайди, гьа крар къалу­рунин, абуралди Эми­нан къамат ачуха­рунин везифа эцигна за жуван вилик. Эхь, кIел­завайдав, халкьдив агакьун патал художественный гафуниз генгвал, гегьенш мензераяр герек я.

Эмин романда зегьметдал, кIелунрал рикI алай, азадвал, гьахълувал, дуьзвал кIандай жаван яз къалурнава. Ихьтин ерияр акатуниз куь таъсирна?

— Эминан уьмуьр инсанрин арада, жемятдин юкьва, халкьдин къайгъуйрин яцIа аваз кьиле физва. Адан патарив Мелик, Тагьир ва маса ярар-дустар, Хважа эфенди, Туькезбан, Лейли, Исмаил эфенди, Гьасан, Къазанфар ва масабур гва. Абуру, жезвай крари, гьерекатри кьилин игитдин къамат ачухаруниз куьмекзава. Вуна лугьузвай хьтин ерияр Эминак сифтени-сифте хизанда акатна, диде-бубади, шартIари таъсирна. Лугьун хьи, Эминак вичикни бинедилай гьахьтин иви квай.

Эмин зигьинлу, кIелунрал рикI алай гада тир. Ирид хуьр квай гьа мягькемадик — гъвечIи хуьрер, абур санал хьана кIанзавай. Зегьмет чIугун лазим тир. Гуьзел гатфарин бере. Эмина вичин буба Севзиханахъ галаз санал цан цазва. “Гьарда жуван кар жува авуна кIанда, икI хьайила, незвай ризкьи гьалалди жеда, хва!” — гъавурда твазва, насигьатар гузва бубади. Эмина вири рикIел хуьдай, адалай крариз, вакъиайриз дуьз къимет гуз алакьдай. Ам гзаф месэлайри секиндиз тазвачир. Адавай гьахъсузвилер, адалатсузвилер эхиз же­дачир. И кар шаирдин гзаф шииррин цIа­ра­райни ачухдиз аквазва. Итим кьейила, адан девлетлу стхади, кални дана вичин цуриз хъияна, вич кIвалерайни акъудзава, са куьмек це лугьуз, минетиз, шехьиз-шехьиз къунши хуьряй бубадин патав атай дишегьли акурла, Эминай гьарай акъатзава.

— Я буба! — лагьана ада. — Чун лезгияр я. Чи халкьдин адетралди и хала вичин кIваляй акъудун дуьз яни? — Вуна и халадин месэла халкьдин адет тирвал гьяла ман.

Эмин  вични бубадихъ галаз чкадал фена ва гьахълу къарар кьабулиз туна: кIвалерин ва мал-девлетдин са пай гьа хендедадин патаз акъуддайвал авуна.

— ШейтIанрикай ва иблисрикай, пачагьдин зулумдикай ва ханарин азгъунвиликай, гьахъсузвиликай ва лукIвиликай, марифатсузвиликай ва эдебсузвиликай чун Вуна хуьй,  я чан Аллагь — ихьтин ка­­маллу гафаралди куьтягьзава жаван Эмина вичин капI. Буба тажуб жезва ва вичи-ви­чиз лу­гьузва: “И за гьеле аял яз гьисабзавайди яша­й­­ишдин, дуьньядин гъавурда залайни хъсандиз ава”.

Шихмурад Шихмурадов