Жавабдар къуллугърал алай, вири крарикай хабардар чи политикри лугьузвайвал, машгьур политологри, теле­програм­ма­яр тухузвай журналистри гьар юкъуз­ те­левизордай инанмишарзавайвал, Украина миллетчийрикайни дявекаррикай михьун патал са куьруь вахтунда тухузвай махсус­ опе­рация гъалибвилелди куьтягь жеда. Чи аскерри чпин вилик эцигнавай везифаяр ви­кIегьвилелди кьилиз акъуд­зава. И кардал шаклувал гъизвач. И фикир “Лезги газетдин” 11-нумрадиз акъа­тай “Хийир Аллагьди­ гурай” макъала­да лагьанва. Макъаладин эхирдай тIебии суал арадал атана: гьа идал­­ди чи хатасузвал та­­мамвилелди таъмин хьанва, уьлкведиз къецепатай къурху­лувал амач лагьана архайинвал ийиз жедани?

Чаз гьардаз жуван фикир лугьудай, веревирд ийидай ихтияр ава. Инсанрин фи­кирар сад-садаз аксибур, ягъалмишбур­ хьунни мумкин я. Им аламат жедай кар туш. Вични, са камалэгьлиди лагьайвал, “хак акъатнавай дуьньядин” гьалара, гужлу яракьдин тIвар “фейк” хьанвайла. Фейкар, тапан хабарар гзаф чукIур­завайла.

Амма махсус операциядиз дяве лу­гьуз­вачтIани, гьалар кьетIенбур я. Ихьтин гьалара гафунихъ (я хийир, я зиян гудай) зурба къуват жеда. Сивяй гаф акъуддайла,  гьар са кас зиян тахьун патал игьтиятлу хьана кIанда. Ихьтин гьалара, гьамиша хьиз, накь вуч хьанатIа, пака вуч жеда-тIа, чун гьихьтин кьисметри гуьзлемишза­ватIа, якъиндиз гьич садавайни лугьуз жедач.

ГьакI ятIани, инал заз, ягъалмиш тахьун патал тарихдин тежриба, гьакъикъат­да хьайи крар веревирд авуна, хейлин по­литологри лугьузвай фикир мад сеферда тикрар хъувун важиблу яз аквазва: англосаксри чун, садалайни аслу тушиз, ислягьвилелди, йигиндаказ вилик физвай уьлкве яз, са чIавузни секиндиз тадач.

Кар ана ава хьи, къунши республикада яракь ишлемишун герек атанвай чуьруьк — им, чна виликдай лагьайвал, англо­саксри дуьньяда кьилди-кьилихъ агъавал авун, чпин артуханвал тестикьарун патал виш йисарин девирда Урусатдиз акси яз тухузвай, гагь секин — гагь хци жезвай, жуь­­­реба-жуьре тегьерра тешкилзавай дя­ве я. Эхиримжи йисара адаз, чи уьлкведал­ илитIнавай чуьруькдиз, гибридный дяве лугьузва. Ам “коллективный Западди” чпин гъилибанвилиз элкъуьрна, яракьламишнавай чара вилаятрин мул­карал яракьдин къуват, экономикадин, информациядин ва психологиядин серенжемар какадарна тухузвай инсафсуз дяве я.

Тарихдин тарсар сакIани чир тежезвай англосаксри махсус операциядилай гуьгъуьниз, яракьдалди Урусат кIаник кутаз тежедайдан гъавурда мад сеферда акьурла, чпин асул къуватар (эвелни-эвел чIехи пулар) сад авуна, чи уьлкведиз акси информационный дяве къизгъинарунихъ рекье твада. И жигьетдай абурухъ чIехи тежриба, вини дережадин пешекарвал, финансар ава. Хиве кьуна кIан­да: агалкьунарни жезва. Къейд ийин хьи, “информационная война” термин США-да арадал атайди я. И жуьредин “дяведин” теория чирунал, тактика ва стратегия туь­кIуьрунал америкавийри неинки инженерар-конструкторар, электронщикар, прог­раммистар, технологар, гьакIни математи­кар, психологар, социологар, тарихчияр, лингвистар, илимрин тамам институтар, разведкадин махсус къуллугъар желб­­на­ва. Вири дуьньяда информационный дяве тухуниз абуру, лезгийри лугьудайвал, “са мусибат пулар” ахъайзава. ЧIехи такьатар­ чи уьлкведини чара ийизва. Абур гьихьтин­ пешекарри ва гьикI ишлемиш­за­ватIа, абуру гьихьтин нетижа гузватIа, квез аквазва.

Информационный дяведин сифтегьан мурад, инсанрин гуьгьуьлриз таъсир авуналди, абурун  акьул-камал, рикIер, хъсан майилар, руьгьер жуван патаз гъун я. Яни акси патан инсанар гуьгьуьллувилелди жуван куьмекчийриз элкъуьрун. Информационный женгера ишлемишзавай такьатри, “яракьди” душмандин аскерар тергзавайди туш, чукIурунар, материальный бар­батIвилерни арадал гъизвач. А “яракьди” душмандикай, вичиз гьич хабарни авачиз, ви амадаг ийида, амадагдикай — душман.

Чаз чир хьана кIанда хьи, информационный яракьдин лишандик квайбур танкар, броневикар, самолетар туш, инсанрин акьул-камал, рикIер я. Жуьреба-жуьре фикиррал алай, жуьреба-жуьре кьа­тIу­нар, игьтияжар, зигьин, къилихар авай инсанрин психология, руьгь, гьиссер я душманди, дуьм-дуьз лишандик кутуна, язавайбур. Информациядин яракьди гьихьтин залан, дерин хирер ийизватIа, чаз къе чир тахьайтIа, пака чир жеда — геж хьайила. И карда Советрин Союздин кьисмет рикIелай тефидай тарс я. Лезгийри лугьудайвал, “гапурди татIайди гафуни атIуда”, “турунин хер яргъал-мукьвал сагъ хъжеда, гафунин хер — садрани”.

Инал зи гафарин дуьз гъавурда акьуна кIанзавай. Чи аскердин гъиле, гьелбетда, гилан аямдин виридалайни хъсан яракь хьун чарасуз я. Чахъ ахьтин яракь авазва ва ада и  махсус операцияда кар кьетI ийидай роль къугъвазва. Гьа са вахтунда къенин дуьм-дуьз технологичный яракь ишлемишдай чирвилерни хьана кIанзавайди хьиз, информациядин гилан аямдин технологияр, психология ва маса илимарни чир хьун герек я.

Ам ишлемишзавайбур чпи инсанрин арада чкIурзавай хабардив, фагьум-фикирна, гзаф мукъаятдиз эгечIна кIанда: фа­гьумсузвилелди лугьузвай гафари, луьле хъиткьинай тфенгди хьиз, жувал хер авун мумкин я. Месела? Са тIимил вахт ин­лай вилик, интернетда хабар гайивал,  Жириновскийдин ЛДПР-дай тир са д­епу­­татди (малум тир себебралди адан тIвар чна кьазвач) Украина хаталу миллетчивиликай, дявекарвиликай михьи авун патал тухузвай махус операциядиз ак­си яз экъечI­завай жегьилар, армиядин жер­гей­риз эверна, а операция физвай чкадиз рекье тунин теклиф гана. Хъсан кар хьана­, и “ватанпересдив” Госдумадин Председатель Вячеслав Володина гьасятда по­литикадин тарс гуналди жаваб агакьарна: армия жазаламишдай чка туш, армия­да къуллугъ авун дамахдин, баркаллу кар я.

Гьакъикъатдани. Маса регионра гьикI ятIа, заз чидач, амма чаз гзаф йисара аквазвайвал, дагъустанвийри, гьар са же­гьил­ди армияда къуллугъ авун вичин ла­йихлувал, кьилин винизвал, дамахдин кар­ яз гьисабзава. Абуру чешнелудаказ къуллугъзава. Хейлинбур, контракт кутIунна,­ аскервиле акъваззава. Армиядикай кьил къакъудзавай дагъустанвияр жезвач.

За фикирзава, депутатди а гафар чIу-ру ният аваз лагьайбур туш. Белки, адаз вич Ватандихъ рикI кузвай ялавлу ватанперес хьиз къалуриз кIан хьана жеди. Ам­ма политикди вичин фагьумсузвал къалурна. Нетижада лагьайтIа, бегьемдаказ чурур тавуна лагьай гафари политикадин рекьяй адан савадсузвал къалурна. Ам­ма сечкичийри ихьтин, гьазурвал авачир депутатрикай вуч фикир ийидатIа, адан кьилиз атанач, ягъалмишвилиз рехъ гана. Гьамиша рикIел хвена кIанда: информация кьве патал мурз алай хци яракь я. Ада вич фагьумсузвилелди ишлемишза­вай касдал вичелни хер авун мумкин я.

Винидихъ лагьай гафариз къуват гун патал кьетIендиз къейд ийиз кIанзава.  Психологри фадлай тестикьарзавайвал, информациядихъ яб акалзавай касди (агьалийри) эвелни-эвел вичив агакьарзавай хабардин чешмедиз (гафарин автордиз — политикдиз, радиодиктордиз, телеведущийдиз, экспертдиз) къимет гуда. Эгер а чешмедилай (рахазвай касдилай) вич яб акалзавай касдиз кIанариз, адан хуш гуьгьуьлар, ихтибар вичин патаз гъиз алакь­з­а­вачтIа, инсанри адахъ яб акал хъийидач: телевизордин яру кнопкадал тIуб илис­да. Им кьиле физвай вакъиайрин гьакъикъат ачухарунин, политикадин гъавурда дуьздаказ тунин, информационный хатасузвал таъминарунин карда ийизвай вири чалишмишвилер, пулдин чIехи такьатар бада фида лагьай чIал я. И кардин себебни ам я хьи, информациядин чешмедилай (лугьун хьи, чIехи мажиб къачузвай телеведущийдилай, “телегъетрелай”) вичиз аудиториядин ихтибар къазанмишиз алакь тавун. Месела?

Чи федеральный кьилин телеканалри гьар юкъуз жуьреба-жуьре темайрай телешоуяр къалурзава. Им 90-йисарилай инихъ, къецепатан телевиденидай кьабулна, чи каналри менфят къачузвай жанр я. Телешоу вичин бинеда дискуссия — жуьреба-жуьре фикиррал алай  экспертрин арада гьуьжет тунвай ва гзаф тамашачияр кIватIзавай таъсирлу прог­рамма я. Телешоу, адет яз, халкьдин ара­да машгьур, инсанриз хуш тир бажарагълу журналистри тухуда. Ада экспертрин арада тайин тир темадай дискуссия тешкилда ва идара ийида. Къейд ийин, эгер дискуссия та­хьайтIа, вири экспертри гьа “са пад ягъиз” хьайитIа, те­ле­прог­рамма ви­чин мураддив агакь тавун мумкин я. Дискуссия илимдин­, по­литикадин, эконо­микадин (тафават авачиз) жигьетдай гьа­къикъат, гьахълувал тайинарна, вилик фи­дай виридалайни менфятлу рехъ хкядай, дегь заманайрилай инихъ авай дуьзгуьн такьат я.

Телевидение вич гзаф таъсирлу ва багьа, экспертри ва студиядиз теклифзавай тамашачийри иштиракзавай шоу-программаяр иллаки багьаз акъваззавай затIар я. Абурукай жезмай кьван виниз тир менфятлувилелди хийир къачуна кIанда. Жуваз идеологиядин, руьгьдин рекьяй зарар жедайвал ваъ.

Квез аквазва хьи, бязи программаяр кьиле фидайла, студияда гьихьтин къалмакъал акъатзаватIа, сада-садаз гьихьтин кутуг тавур, намусдик хкIадай гафар лугьузватIа. Зи таниш, педагогвилин чIе­хи тежриба авай са муаллимди лагьана хьи, виликдай рикI алаз тамашиз хьайи шоу-программайриз гила вич килигзамач. Вучиз?

— Вучиз лагьайтIа, заз аквазва хьи, а передачайра иштиракзавайбуру чаз, телетамашачийриз, кIусни гьуьрмет ийизвач, — къейдна ада. — Чун саймазрай, куль­­­турадикай, этикадикай хабар авачир маргиналрай, агъа дережадин инсанрай кьазва. Килиг садра, вуч ийизватIа. Студиядиз теклифнавай са дишегьлиди вичин аялдин буба флан “эстрададин гъед” я лугьуз тестикьарзава, маса шоуда гьи “гъед” (тIварар кьуна) шумуд сеферда гъуьлуьк хьанатIа, муькуь прог­раммада чара хьанвай (чеб акьулдиз кьерибур хьиз аквазвай) виликан папанни гъуьлуьн месэлаяр гьялзава. “Экспертри” футфа кутазвай абурун арада кукIун-чухун пайда жезва.

— Инал риторикадин суалар къвезва, — давамарзава муаллимди: акьулдиз кьери са нин ятIани хизанда авай чуьруькрикай, халкьдиз такIанзавай, бе­гьер­л­у зегьмет чIугуна — ваъ, къабачивилелди миллионралди пулар кIватIзавай ахлакьсуз “гъетерин” эдебсуз крарикай федеральный телеканалри вуч мурад аваз лугьузвайди я? Чи уьлкведа ибуру­лай хци, четин, вилик финиз манийвал гузвай, халкь тупламиш хьана, вири къуватар сад авуна гьялна кIанзавай месэлаяр авачни? Авазва. Амма телеканалра кIвалахза­вай­буруз чпин рейтинг, рейтингдиз килигна чпиз гузвай реклама, рекламади гъизвай пул “ширин” яз аквазва. Государстводи гузвайди тIимил яз гьисабзава. Гьа икI телевиденидин авторитет, адаз ийизвай ихтибар агъуз аватзава.Телевизордиз килигдай хуш амукьзавач.

Къейд авун герек я хьи, политикадиз та­лукь яз чи телеканалри гьар юкъуз­ къалурзавай шоу-передачаяр асул гьисабдай чпин мураддив агакьзава. Иштиракчияр асул гьисабдай чеб вири патарихъай­ хабардар, дерин чирвилер авай пешекарар я. Алай вахтунда виридалайни гзаф та­машачияр кIватIзавай абуру гьукуматдин сиясат информациядин жигьетдай таъминарзава, уьлкведин регьберди кьабулзавай къараррин гъавурда твазва, гзаф  агьа­лийрин мецел къвезвай суалриз­ тайин жавабар гузва. Мисал патал Ан­д­рей Норкина НТВ каналда тухузвай “Мес­то встречи”, халкьдин рикI алай ОТР ка­налда Константин Чурикова ва Оксана Галькевича тухузвай “Отражение” прог­рам­маяр къалуриз жеда. Мадни шадвал гъизвай кар ам я хьи, Дагъустандин теле­виденидани гьа ихьтин виниз тир пеше­карвал авай, федеральный дережадин журналистар, телеведущияр ава. Абу­рун кIвенкIве авайди машгьур публицист, политолог, РД-дин Халкьдин Собранидин депутат Ильман Алипулатов я. ТIва­рар кьунвай журналистар а кардалди тафаватлу жезва хьи, абуру аудиториядиз гьуьр­мет, ихтибар  ийизва, чеб телетамашачийрин патал алайди къалурзава. Кьилди къачуртIа, Ильман Али­пула­това студиядиз теклифзавай чIехи къуллугърал алай чиновникрин вилик, чин кьун тавуна, халкьдин дердийриз талукь хци суалар эцигда, дердияр гьялиз куьмекни гуда.

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов