Дагъустандин гадарнавай, харапIайриз элкъвенвай хуьрер такур касдиз бажагьат адалай агъур маса дерт акуна. Ахьтин хуьрерикай макъалаяр ва ктабар гзаф кхьенва, документальный фильмаяр туькIуьрнава. Са кьадар хуьрерин тIварар датIана чи мецел ала. Абурукай бязи чкайриз къенин юкъуз туриствилин маршрутар тухузва, цIийи репортажар туькIуьрзава. Амма ахьтин саки чIехи пай хуьрерин тIварари дагъустанвийриз са куьникайни хабар гузвач. Анжах а хуьрерай акъатай ксарин, гьакIни энтузиастрин чалишмишвилер себеб яз чаз азаб алай и месэла мукьувай гьиссдай мумкинвал ава: абурухъ галаз санал ичIи хьанвай куьчейрай ва дар ккIарай къекъвез, етим хьанвай булахрай яд авахьзавай тегьердихъ ва я, кьакьан дагъларни уьруьшар хьиз, секин ва перишан тир тек чубандин кфилдихъ яб акализ…
Къелем гъиле кьуниз зун бажарагълу журналист Нарима Жамаловади ва “Лидер ТВ. Кьасумхуьр” телекомпаниядин директор (ам и съемкайрин авторни я, монтажни ада авуна) Мегьамед Мегьамедханова арадал гъанвай “Зи хайи макан. Кьуьчхуьр” документальный фильмди мажбурна. Ам, куьн гъавурда акьуна жеди, Кьурагь райондин Кьуьхчуьррин хуьруькай я. Им вич яшамиш хьайи девирдин зидвилериз ва гьахъсузвилериз акси яз къарагъай машгьур шаир ва ашукь Кьуьчхуьр Саидан хайи хуьр я. Малум тирвал, Мурсал ханди адан вилер акъуднай. “Я алпанд цIай” шиирда ихьтин цIарар ава:
Я алпанд цIай, вуч я мурад?
Мус хьана вун мерд, къарагуьн,
Ви лувак шехьзава гьар сад,
Бес я зулум, дерт, къарагуьн!
Гьайиф хьи, Кьуьчхуьр Саидан сур гьинал алатIа, якъиндаказ малум туш. Фильмда шаирдин кIвалин хандакIар ва сагъзамай цал къалурзава. Гьахъ лагьайтIа, Кьурагь райондиз гьахьзавай чкадал вацIун зурба къванцел шаирдин экуь къаматдиз бахшна мемориалдин кьул алкIурнава. Авторрин фикирдай акъатнавай карни ава — фильмда и хуьряй тир, вичи чи халкьдин тарихда экуь гел тур мад са касдикай — бажарагълу журналистдикай, шаирдикай, манидардикай, лезгийрин Левитанакай, Дагъустандин радиодин диктордикай, чи арадай фад акъатай Айдунбег Камиловакай гьич са кадрни авач… Захъ галаз суьгьбетдайла, фильмдин авторрикай сада, къадим и хуьряй тир Фазил Асланова (Кьурагь районда ам съёмка ийизвайбурун дестедихъ галай ва ада Кьуьчхуьрикай малуматар гана) лагьайвал, алай вахтунда фильмдин кьвед лагьай пай гьазурзава, ана Кьуьчхуьрай акъатай машгьур ксарикай суьгьбет давам жеда. Яни Айдунбег Камиловакай чав агакьдай малуматар гьеле вилик кума.
Къейд ийин хьи, бязи хуьрерай (кьуьчхуьрвийри цIийи чкадал кIвал-югъ кутуна, ЦIийи Кьуьчхуьр арадал гъана, гуьгъуьнлай адаз Бугъдатепе тIвар гана) агьалияр асул кьве себеб аваз масанриз куьчарна. Сад лагьайди, ва, зи фикирдалди, кьилинди, дагъдин хуьрера яшайишдин четин шартIарихъ, мишекъат хъуьтIериз бязи хуьрер маса чкайрихъ галаз са алакъани амачиз амукьунихъ галаз алакъалуди я. Гьелбетда, гьар са хуьр са квелди ятIани машгьур тир, анра уьмуьрдик йигинвал квай. Четин шартIаризни килиг тавуна, гьар сада вич патал итижлу пеше жагъурзавай, са гьихьтин ятIани сеняткарвилел машгъул тир. Асул гьисабдай кьуьчхуьрвияр малдарвилел машгъул жезвай. Хуьруьхъ векь ядай къурухар, мал-къара хуьдай чIурар авай…
Кьуьхчуьра, Фазил Асланован гафаралди, пуд мискIин авай. Гаф кватай чкадал лугьун хьи, 11-асирдин жуьмя-мискIиндин, ам Дагъустанда лап къадимлубурукай ва гуьрчегбурукай сад тир, цлар гилани ама. Хуьре ругуд муьгъни ирид булах авай. Светский школа ина 1936-йисуз ачухна. Ватандин ЧIехи дяведа чанар гайи кьуьчхуьрвийриз хкажнавай памятник фильмдай куьгьне хьанвайди аквазва. Саки 180 кас и хуьряй фронтдиз фена, дяведин цIун майданрай абурун саки са пай элкъвена хтанач…
Фазил Асланова хуьруьн мектебда яргъал йисара зегьмет чIугур Нажмудин муаллим чими келимайралди рикIел хкизва. Ада дяведин цIаяра телеф хьайи кьегьалриз вичин хсуси такьатрихъ памятник эцигна. Ам хуьр куьчардайла, батмиш жезвай гимидай командир хьиз, виридалайни эхирдай экъечIна…
Дагъвияр чпин хайи хуьрер гадаруниз мажбур авур кьвед лагьай себеб (гзафбур и кардиз акси тир) советрин властдин ва партиядин органрин къарарар тир. И месэладикай гзаф лагьанва, кхьенва, адал мад сеферда фикир желб авунин лазимвал авач… Куьгьне Къуруш къачуртIа, 1952-йисуз 16 кIвал-хизан, хуьр гадарна, Хасавюрт райондин уьмуьр кьиле тухуз бакара текъвер чилерал куьч хьуниз акси хьанай. Къе лагьайтIа, Европадин виридалайни кьакьан хуьре 600 кас яшамиш жезва! Къурушрин хуьруьз туристри екез итижзава, абурун кьадар йисалай-суз артух жезва.
Куьгьне хуьрер рикIелай ракъур тавунин къайгъударвал анжах са энтузиастрин ва я и хуьрерай акъатай ксарин патай хьана кIандач. Гьар са хуьре дидейри чIехи чиновникар ва олигархар ханач кьван. Эгер ханатIани, абурукай гъвечIи ватандин къайгъударвал чIугваз гзафбуру тади къачузвани?
Нарима Жамаловадин ва Мегьамед Мегьамедханован “Зи хайи макан. Кьуьчхуьр” фильмди тестикьарзавайвал, гьар са хуьре жуван Аслановар ва Нажмудиновар — халис ватанпересар, чпин ата-бубайрин экуь къаматар рикIера хуьн пак кар тирди кьатIузвай инсанар ава. РикIин сидкьидай абуруз сагърай лугьуз кIанзава!
Заз чиз, харапIайриз элкъвенвай хуьрерал садрани мад чан хкиз жедач. Идахъ, белки, лазимвални авач жеди. РикIяй чаз абур кIан жеда, амма акьулди маса крарин программа буйругъда. А программада са шумуд пункт чун патал мажбурибур хьун важиблу я. Абур четинбур туш. За абурун тIварар кьада. Чи багърийрин ва мукьва-кьилийрин сурарихъ гелкъуьн, абурал кьил чIугун. Булахрин гьакъиндай къайгъударвал авун, имни чна фикир гана кIанзавай месэла я. Исламда, къумлухда арадал атай дин яз, цихъ михьи ийидай ва уьмуьр багъишдай ресурсдихъ хьтин ерияр аваз гьисабзава. Динда цихъ игьтиятлувилелди эгечIуниз талукь гзаф истемишунар ава. Булахдиз мукьва хьайила, адаз салам гун герек я!
Мадни. Гадарнавай гзаф хуьрера, мисал яз, Кьуьчхуьра, Ватандин ЧIехи дяведин цIаяра чанар гайи хуьруьнвийриз хкажнавай мемориалдин памятникар ава. Абур михьидаказ хуьн, дяведа телеф хьайибурун экуь къаматар рикIелай алуд тавун чи пак буржи я!
Кьуьчхуьрар хьтин гьар са хуьре мугьманар патал кIвал хьана кIанда. Яргъарай хтай касдиз, хайи хуьре акъваздай чка, са тIимил вахтунда хьайитIани яшайиш кьиле тухудай мумкинвал жедайвал, лал кьенвай секинвилихъ яб акалдайвал… Ихьтин легьзейра чаз рикIерик къалабулух кутазвай гзаф суалриз жавабар жагъида. Чун дуьздаказ яшамиш жезвани…? — лугьудай суалдизни.
Ингье, гьа ихьтин, абурун чIехи пай перишанбур ятIани, фикиррал гъана зун “Зи хайи макан. Кьуьчхуьр” документальный фильмдиз килигуни. Мад сеферда рикIин сидкьидай авторриз сагърай лугьуз кIанзава!
Алюсет Азизханов
