Чун гьар йикъан шагьидар я, центральный саки вири каналрай лап писдаказ начагъ хьанвай аялриз куьмек гуниз, мергьяматлу фондариз алакьдай кьван пулар ракъурун патал эвер гузва. Азарлувилерни икьван гагьда ван тахьай хьтинбур, кьилихъ, рикIихъ, дуркIунрихъ, кIвачерихъ, жалгъайрихъ, дамаррихъ галаз алакъалубур я. Абур сагъар хъийиз еке пулар, маса уьлквейрин медицинадин центрайриз финни герек жезва. Диде-бубайри  суалар гузва: вучиз аялар начагъ жезва? Гъиле-гъил аваз духтуррин кьил акъат тийизвай ахьтин чIуру, азарар квехъ галаз алакъалу я?

Пешекарри, духтурри, алимри къейдзавайвал, аялар пис азаррик начагъ хьуниз агьалийрин яшайиш, гьал-агьвал дегиш хьуни, тIуьниз тIебии тушир суьрсет ишлемишуни, уьмуьрда химиядихъ, радиациядихъ галаз алакъалу крар гзаф хьуни, жегьил не­силри ички, пIапIрус, наркотикар гзаф ишлемишуни таъсирзава. Иллаки наркотик­рилай аслу хьайи инсанди вичизни, хизандизни, къваларив гвайбурузни, дуьньядиз акъат­завай эвледризни зиян гузва.

Гьайиф чIугунивди къейд ийиз кIанзава хьи, республикада наркотикрик акатзавай шейэр ишлемишзавайбур гзаф жезва. Да­гъустандин МВД-дин наркотикар маса гузвайбурал ва ишлемишзавайбурал гуьзчивал тухузвай управленидин делилралди, синтетикадин наркотикрин лап хаталу, зиян­лу жуьреяр тир мефедрон ва N-метилэфедрон ишлемишзавайбур.

Печатдиз акъатзавай материалрай, къайдаяр хуьдай органрин векилри тешкилзавай пресс-конференцийрай малум хьайивал, вад-цIуд йис вилик талукь органрин къуллугъчийри дезоморфин чукIурзавай­бурухъ галаз женг чIугвазвай. Адан чка къе мефедронди кьунва. Лугьузвайвал, эхиримжи кьве йисуз республикада ва гьакI Россиядин хейлин регионрани синтетикадин наркотикар ишлемишун гегьенш хьанва. Алай аямдин ва чинебан лабораторийра арадал гъанвай мефедрон ва N-метилэфедрон хьтин ва “кьел” тIвар ганвай (абур, дугъриданни, кьелез ухшарбур я) наркотикриз жегьилрин патай еке итиж ава. Абуру виликрай лап рикI алаз ишлемишзавай анаша, героин, методон­, марихуанани кваз хкьазмач. Виликдай лап кьезил жуьредин наркотикар ишлемишзавайбурни “синтетикадал” элячIнава. Адан кье­тIенвал вуч я лагьайтIа, садра, кьведра адакай дад акунмазди, инсандиз ам хуш жез­ва, ам наркотикдин таъсирдик акатзава. Наркотикар гегьеншарзавайбуруз кIанзавай­дини гьа и кIвалах я “синтетикадин” таъсирдик мад­ни гзаф майданар, жаванар, жегьилар кутун.

Ибурухъ галаз сад хьиз, жегьилри ге­гьеншдиз ишлемишзавайбурук лап къуватлу, хаталу препаратар тир трамал, лирика, тропикамид, мидриацилни акатзава. И шейэр аптекайри рецептдиз килигна маса гузвайди я. Амма наркодиллерри жуьреба-жуь­ре уюнралди абур жагъурзава ва чинебан рекьерай маса гузва. Гьелбетда, чна винидихъ тIвар кьунвай МВД-дин управленидин ва гьакI МВД-дин къуллугъчийри датIа­на наркоманрихъ ва абурун башчийрихъ галаз женг чIугвазва, жегьил несил наркотикар ишлемишуникай къутармишзава. Мисал яз, 2021-йисан цIуд вацра 140 килограмм наркотикар кьуна. Абурук кокаин, марихуана­, опий, анаша, дезоморфин, героин ва вирида­лайни гзаф синтетикадин зегьерар (трамал, сибутрамин, лирика — 75 кг., мефедрон — 15 кг., стероид — 11 кг., N — метилэфедрон — 2 кг) квай. Стероидар иллаки  дишегьлийриз теклифзава, абур тIуьрла, яхун жезвайди я лу­гьуз. Пешекарри къейдзавайвал, абуру ви­ри беден къайдадикай хкудзава.

Зиянлу рекьелди пулар къазанмишзавайбуруз къе наркотикар гегьеншарун  пара регьят хьанва. Абуру интернетдикай менфят къачузва. Арада савдагарар авачиз. Идаз “бесконтактный сбыт” лугьузва. И жуьредикай Россиядин Федерацияда, СНГ-дин уьлквейра ва Дагъустандани гегьеншдиз менфят къачузва. Мессенджеррин куьмекдалди абуру наркотикар эцигзавай ва я кIеви авунвай чкайрикай хабар гузва. Абуруз гьатта “интернет — туьквенарни” лугьузва. И туьквенрин с­а­гьибар, тешкилатчияр Россиядилай, Дагъус­тандилай къеце хьунни мумкин я. Амма абуру чкайрал  чпин буйругъар тама­мардай дестеяр арадал гъизва. Чпин гьи­саб­­дай абуру и зиянлу кардал, еке пулар, ма­­жибарни хиве кьуна, маса жегьилар желбзава.

Наркодиллерри датIана кардик квай къайда арадал гъанва. Курьерри ре­гионриз синтетикадин наркотикрин са кIва­тIал агакьарзава ва виликамаз тайинарнавай са чкада кIевзава. Абур чукIурун патал желбнавай чкадин инсанри наркотикар вахчузва, пайзава, куьлуь дозаяр авуна, пакетра твазва ва наркотикар ишлемишзавайбурув агакьарун патал махсус чкайра (тайникра) эцигзава. Гьелбетда, гьар садав тайин кьа­­дар пул­ни агакьзава. Банкдин картаяр акъатайдалай кьулухъ и кар мадни регьят хьанва.

Пешекарри лугьузвайвал, республикада  наркотикар ихьтин къайдада маса гуз пуд-кьуд йис я. Ам мадни гегьенш ва и зиянлу кардал машгъулбурни гзаф жезва. Талукь управленида сетдин ресурсралди наркотикар маса гузвайбурухъ галаз женг чIугвазвай подразделение тешкилнаватIани, наркотикар гегьеншарунал гуьзчивалзавай къуллугъчияр датIана гьа и месэладин гуьгъуьна­ аватIани, зиянлу шейэр маса гузвайбур жа­гъурун, кьун четин акъваззава. Мессенджеррикай менфят къачузвайбуру цIийи технологияр ишлемишзава ва абур жагъурун патал гзаф вахт герек къвезва. ЯтIани жаванрин, жегьилрин уьмуьр хаталувилик кутазвайбур, мефтIер чIурзавайбур, гадаяр, рушар рекьидай чкадал гъизвайбур кьазва, жавабдарвилиз чIугвазва.

Алатай йисан эхирра кьиле фейи наркотикриз акси комиссиядин заседанидал РД-дин МВД-дин министр А.Мегьамедова малумарайвал, наркотикрихъ галаз алакъалу тахсиркарвилерай Дагъустан Россияда кьвед лагьай чкадал акъатнава. 2020-йисуз 2767 тахсиркарвал дуьздал акъудна. 22 наркопритондин кIвалах акъвазарна. Азербайжандай, Къазахстандай ва Белоруссиядай наркотикар агакьарзавай чIехи 24 канал тахьай мисална. Маса гузвайбурувай, курьерривай 150 млн. манатдин наркотикар (189 кг) вахчуна, тергна. Эгер Россиядикай санлай рахайтIа, 2020-йисуз наркотикрихъ галаз алакъалу 189905 тахсиркарвал авуна. Абурукай 113193 наркотикар гьазурунихъ, маса чкайриз рекье тунихъ ва маса гунихъ галаз алакъалубур я.

Виридакай талгьайтIани, къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийри шаз дуьздал акъудай тахсиркарвал къейд ийиз кIанзава. Абуру лап къуватлу наркотикралди алверзавай са шумуд региондин тахсиркаррин десте кьуна. Абурук Дагъустандин, Москва­дин, Краснодардин ва Ростовдин агьалияр квай. Ахтармишунар кьиле тухвайла, абурувай ку­ра-кура маса гуз къадагъа эцигнавай лап къуватлу, инсандин мефтIериз таъсирдай 6,3 кг дарманар жагъана. Дарманралди курьерар, фасовщикар ва сирлу чкайра наркотикар эцигзавайбур ОПГ-дин башчиди таъминарзавай. Наркотикар авай чкайрикай сада-садаз мобильный мессенджеррай хабар гузвай ва пуларни пуд лагьай ксарин кIвачихъ галай банкдин картайриз вегьезвай. Законсуз ре­кьел­ди 4,3 млн манат къа­занмишнавай .

Гьелбетда, гьар садав вичиз къвезвай жаза агакьна. Амма, гьайиф хьи, гьа идалди крар туькIвена лугьуз жедач. Винидихъ ри­кIел хкай заседанидал къейд авурвал, нар­команиядиз кьил язавайбурун арада 18 йисалай агъада авайбур, рушар гзаф жезва. МВД-дин наркотикар маса гузвайбурал ва ишлемишзавайбурал гуьзчивал тухузвай управленидин къуллугъчи Н.Сейфудиновади, октябрдин вацра ДГУ-дин студентрихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, лагьана: “Саки гьар са гьафтеда наркоконтролдин управленидиз наркотикрикай дад аквазвай ва абур маса гунал машгъул рушар гъизва. Эгер рес­публикадин наркодиспансердин учетда 23 агъзур кас аватIа, абурукай 7 агъзур жегьилар, жаванар я”.

Лугьун лазим я хьи, учетда вири гьатнавайди туш. И рекьяй пешекарри тестикьарзавайвал, наркоманиядин чилина гьатнавайбурун гьакъикъи кьадар чир хьун патал винидихъ гъанвай рекъем 10-даз зарб авун герек я. Им лап чIехи рекъем жеда. Россиядикай рахайтIа, учетда гьатнавай наркоманрин кьадар 800 агъзурдалай алатнава. Гьа зегьер себеб яз рекьизвайбурни артух жезва. Эгер 2019-йисуз 4800 кас уьмуьрдивай хьанатIа, 2020-йисуз — 7316 кас.

Наркоманрин жергейриз къвердавай жаванар аватуни гьам гьукумдин, гьам жемиятдин векилрик, къайдаяр хуь­дай органрин къуллугъчийрик секинсузвал кутазва. Иллаки жаванри хаталу, зиянлу синтетикадин наркотикар ишлемишунини. Дугъриданни, абурун зиян екеди я. Къе наркобазарда маса гузвай “синтетика” икьван гагьда инсандин бедендиз ва психологиядиз малумди, танишди тушир. Ада инсан тамамвилелди бар­батI­з­­ава. Иллаки абурун таъсирдик дишегьлияр фад акатзава. “Синтетикадихъ” маса наркотикрихъ авачир хьтин лап чIуру ва хаталу ерияр ава. Абур ишлемишайла, инсанри чпи чпин чандиз къаст ийизва, тахсиркар­вилериз кьил язава. Абуруз датIана са вужар, ву­чар ятIани карагзава. Эхиримжи кьвед-пуд йисуз Россияда ва гьам Дагъустандани чпин чандиз къаст авурбурни гзаф хьана. Чи инсанриз, иллаки жаванриз ва жегьилриз чир хьун лазим я хьи, мефедрон ва N-метилэфедрон лап хаталу наркотикар я. Абурувай жезмай кьван яргъа хьана кIанда.

Жаванрин, иллаки школьникрин арада насвай, снюс лугьудай шейэрни ишлемишун гегьенш жезва. Абур наркотикрик акат­завачтIани, зиянлу, жакьвадай тенбекдиз ух­шар затIар я. Химиядин затIар кутуна гьазур­завай насвай, снюс ишлемишуни онкологиядин азарар арадал гъизва. И шейэр маса гузвайбур административный жавабдарвилиз чIугвазва, 2000 манат жерме ийизва.

“Дагъустан Республикадин агьалийрин арада наркоманиядиз акси кIвалах тухун” госпрограмма кардик кваз са шумуд йис я. МВД-дин къуллугъчийри региондин наркоманиядиз акси жегьилрин гьерекатдихъ галазни санал кIвалахзава. Аптекаяр ахтармишзава, рецептар гвачиз къадагъа авунвай дарманар гузватIа чирзава, жегьилрихъ галаз наркоманиядиз акси мярекатар тешкилзава, жаванрин арада гъавурдик кутунин кIвалах тухузва. ЯтIани наркоманрин жергеяр тIимил жезвач.

Вучиз икI ятIа? Коммерциядинбур тушир тешкилатрин координационный советдин председатель Шамил Хадулаева идан гьа­­къиндай вичин фикир лугьузва: “Гзаф жегьилар бейкар я. Гележегдихъ умуд авач. Хъсан ма­жиб къведай кIвалах, вуздик­ экечI­дай мум­­кинвал жемир, бес вучрай жегьилри? Амукь­завайди куьчеда гьатун, чеб хьтин­бу­рухъ­ галаз хъивегьун, наркотикрин дад акун. Ах­па яваш-яваш а зегьеррилай аслуни жезва”.

Исятда гьар садаз чизва хьи, наркотикар ужуз къиметрай гьатзавай затIар туш. Кокаиндин, мефедрондин, амфематиндин, героиндин, метадондин 1 грамм 9-10 агъзур ма­натдай акъваззава. КIвалахдик квачир жегьилриз ихьтин пулар гьинай къвезватIа? Са рахунни алач — диде-бубайрин жибинрай. Наркотикрилай аслу хьайила, абур маса къачудай пул гьат тийидайла, тахсиркарвилеризни кьил язава. Аквазвайвал, наркомания, гьи патахъай къачуртIани, зиянлу кар я. Законди теклифзавай вири рекьерикай менфят къачуна, адан вилик пад кьуна, акьалт­завай несил ички, наркомания лугьудай зегьримаррикай хвена кIанда.

Нариман Ибрагьимов