Муаллим! Гьикьван хъсан, лайихлу гафар, цIарар бахшнава инсанриз тарс, тербия гузвай пешедин иесийриз — муаллимриз. Чаз акваз-акваз уьлкве, школа, инсанрин ала­къа­яр, къилихар дегиш жезвай девирда вичин инанмишвилеризни асул фикирриз вафалу я халисан муаллим. Екеди, зурбади яргъалай хъсан аквада лугьуда. Якъин, гьавиляй вичихъ галаз яргъал 1986-йисуз таниш хьайи СССР-дин просвещенидин отличник Гьасан муаллимдикай за гила кхьизва.

А чIавуз зун, Гутумрин хуьруьн школада тарсар гузвай жегьил муаллим, юлдашрихъ галаз дагъдин сейрда авайла, хиневи гъуьрчехъанрал гьалтнай. ЧIура гуьруьш хьана, санал фу тIуьна къахрагъдайла, Гьасан муаллимди муьтIуьгъардай тегьерда вичин юлдашриз гайи буйругъ къени рикIел алама. “ВацIа авайда яд хъварвал я. Амма, килиг гьа, са гьайвандилай артух садани ядач!”, — лагьанай ада.

А чIавалай кьулухъ, саки 36 йис я, Гьасан­ муаллимдихъ галаз чун гьар жуьре себебрикди са шумудра гуьруьш хьана, гьакI хине­вийрин, гутумвийрин, фийивийрин ва ахцегьвийрин (ам Ахцегьрин езне я) суьгьбетрай ам мукьувай чир хьана. Къейдин, муаллимвилин 61 йисан стаж-тежриба авай, 40 йисуз хуьре кьейибур кучукдайла сурун устIарвал ийизвай, дагълух атIугъай шартIа­ра ара-ара жезвай тIебиатдин бедбахтвилера гурлу ва­цIай ва живед маргъалрикай инсанарни гьайванар къутармишнавай, гьамиша кесибринни­ набутрин гъил кьаз гьазур, хуьре гьар са карда гьахъ-адалатдин патахъай женгчи, чешнелу майишатчи, гъиляй гьар са кар къведай викIегь агъсакъал вирибуруз сейли я ва адакай вил къязава. Мягьтел жедай кар я, чи­дач ам хуьруьн ва райондин саки вири крара гьикI агакьзаватIа. “Дугъриданни залай пара крар алакьда, “жедач” лугьудай гаф чидач, амма виридалайни жавабдар, четин ва герек тир асуллу месэла халис инсан тербияламишун я. И везифа зун рикI гваз кьилиз акъудиз, жегьилар жуван чешнедалди тербияламишиз алахъзава. За а кардал дамахзава хьи, па­ка кьейила, “Гьасан муаллимди чилел вичин гел тунач, хъсанвилин тум цанач” гьич садавайни лугьуз жедач”,-  гъавурда твазва ада.

“Муаллимрин муаллим” лугьузва районда Гьасан Мамедгьуьсейновичаз. Им гьакъи­къат я, муаллимвилин 61 йисан девирда, адан гъиликай хкатай, низ чида, гьикьванбурукай муаллимар ва гьар жуьре маса пешекарар хьанватIа. Камаллу меслят кIанз адан кьилив тарсарилай кьулухъни датIана инсанар къведа. Гьар са кас патал адаз чими къул, къени гаф-меслят, ачух рикI, чин ава.

Тар дувулралди, инсан вичин асул-несилдалди, эдеб-ахлакьдалди мягькем я. Гьасан муаллим 1935-йисуз Хинерин хуьре савадлу, зегьметкеш хизанда дидедиз хьана. Буба Мамедгьуьсейн, хуьруьн медреса ва кьилди алимрин гъилик кIелнавай хъсан арабист ва гуьгъуьнай Советрин властдин терефдар, Хинерин жемятдин патай Ахцегьрин райсобранидин сифте депутат тир. ЦIийи властдиз мидя къачагъриз акси тирвиляй, адаз гьа макъамда чкадин гьакимри машгьур­ 16 уьлчмедин тфенг ганвай. Буба са гьихьтин ятIани азардикди фад, хва Гьасанан гьеле­ 6 йис тахьанмаз кечмиш хьана. Гада уьмуьр­лух колхоздин зегьметда юкь какур авур ялгъуз диде Зульфиядин ва халу Анверан тербиядик акатна. 1941-йисан июндиз немсерин фашистрихъ галаз Ватандин ЧIехи дяве гатIунайла, Гьасанан гьеле 7 йис тамам хьанвачир. Хизандиз рузи гузвай Анвер фронтдиз тухуникди Гьасанан аялвал къакъатна. ЦIийиз школадик экечIнавай ам, ктабрин чанта къуьневаз, Азербайжандиз, Мугъандин къишлахра колхоздин данайрив финиз мажбур хьана. Анжах дяведилай кьулухъ дуьздаказ кIелун давам хъувуна. Хуьре 7 йисан школа акьалтIарай Гьасана умуми чирвилерин аттестат Ахцегьрин къеледа кардик квай школа-интернатда къачуна. Ана тежрибалу муаллимрин гъилик, зигьинлу гададиз вири тарсар хъсандиз чир жезвай, иллаки еке агалкьунар адаз спортдай авай. Физкультурадин тарсара, месела, 700 граммдин диск ада 75-80 метрдин яргъаз гадардай. Йигиндиз зверунай, яргъаз хкадарунай ва гимнастикадин маса дисциплинайрайни школада виридалайни тафаватлу жегьил Мурсалов Навруз муаллимди республикадин олимпиадайриз тухуз, анра 1-чкаяр кьазвай. Армиядин жергейра авайла ва гуьгъуьнайни ам спортдал, кьилди къачуртIа, азаддиз кьуршахар кьунал, рикIивай машгъул хьана. Гила кьуьзуь кьилихъни, сагълам уьмуьрдин къайда, спорт гадарнавач. Гьар экуьнахъ физзарядка ийизва, бедендилай къайи яд иличзава…

Агалкьунралди 10-класс куьтягьна, Гьа­сан­ ДГУ-да заочнидаказ филологиядин факультетдик экечIзава ва 1961-йисан сентябр­дилай, анжах Советрин Армиядин жергейра къуллу­гъай вахт квачиз, намуслувилелди хайи хуь­руьн школада муаллимвиле кIва­лахзава.

— А макъамда хуьре парабур савадсуз яз, чна Исламов Этем ва Мегьамедов Гьейдер муаллимдихъ галаз ликбездин курсар ачухна, абурув (хуьруьн кьуьзуьбурув, фронтовикрив) гьатта 10-класс куьтягьайвилин аттестатарни вахкана, — суьгьбетзава агъса­къал муаллимди. — Саки пуд йисни зура зун ГСВГ-да хьана, Потсдамда разведшколада кIелна. Вири гьа вахтунда азаддиз кьуршахар кьунай зун 64 кг заланвиляй ГСВГ-дин чемпион тир. Гьатта 1964-йисуз Токиода кьиле фейи гатун Олимпиададин къугъунрин командадик кваз, аниз гьазур жезвай. Гьайиф­ хьи, ана иштиракдай кьисмет хьанач. Залан азардик меселлай дидедихъ гелкъведай кас авачиз, хуьруьз хтана. Рак ахъа авуртIа, кIва­ле дидедихъ гелкъвез са кутугай дишегьли ава — ахцегьви хендеда медсестра. Куьрелди, мукьва-кьилийрин теклифдалди, чун эвленмиш хьана. Авайвал лугьун, рагьметлу Са­лигьатан куьмекдалди диде кIвачел ахкьалтна, 15 йисуз яшамиш хъхьана.

Халисан муаллимди вичин чирвилер, тежриба эстафетадин тегьерда масадав вахкузва. Ахцегьа интернатда кIелай йисар ри­кIел хтайла, ада муаллим, директор Аливерди Абутрабовичаз рагьмет гъизва. Муаллимрин муаллим, культурадин ва эдеб-ахлакьдин чешне тир адаз чна бубадиз хьиз гьуьрметдай. Гила за жуван виликан ученикрал, месела, профессор, В.Путинан меслятчи Мегьамедов Аликъуьлидал ва пара масабурал дамахзава.

Кьисмет пешедин устад хьун патал зун датIана жува-жуван винел кIвалахиз, чирвилер артухариз алахъзава, план гвачиз тарсуниз физвач. ИкI тахьайтIа, алай девирдин шартIара урус чIаланни литературадин муал­лимдивай аялриз урус чIал, литература кIа­нариз, абур тарсарал, илимдал желбиз жедач. Зи аялриз техникадин тадаракрилай (гьел­бетда, абур галачиз жедач) чан алай чIал, яни муаллимдихъ галаз суьгьбет, лите­ра­турадин текст кIелун, ам веревирд авун кIанда. Гьар сеферда нетижалудаказ кьиле фейи нубатдин тарс, аялдин надир сочинение, хъсан жаваб ва я четин аялдихъ галаз ачух рикIин суьгьбет акурла, зун кьадарсуз шад я, — лугьузва гъиле са кIвалах авачиз кьарай текъведай муаллимди.

• Гьасан муаллим, эхиримжи йисара ОГЭ, ЕГЭ кардик кутуникди, уьлкведин образованидин къурулушда еке дегишвилер хьанва. Куьн абуруз гьикI килигзава?

— СССР-динни гилан образованидин тежриба гекъигиз жедач. Вучиз лагьайтIа, виликрай муаллим 10-11 йисуз вичин тарс-тербиядик ­хьайи аялдин гележегдин, кьисметдин къайгъуда жедай, адан патахъай жаваб гузвай. Гьакъикъи чирвилер патал литературадин еке текстар кIелзавай ва абурай сочиненияр кхьизвай аялриз дурумлу чирвилер авай. Гила, хъсан дуьшуьшра, пулдихъ ре­пе­титорар­ кьаз, тахьайтIа гьар гьилледалди ЕГЭ-дин баллрихъ калтугзавай, “телефонрин чирви­ле­рин” гьалара образование лап зайиф хьанва, муаллимдизни гьуьрмет амач. И гьалар акваз­ рикI-руьгь измиш жезва, аялрин язух къвезва, ше­хьиз кIанзава. СССР хьтин зурба уьлкве чу­кIурун еке гъалатI, тахсиркарвал хьана. Халкьдин нифретдик акатнавай а тахсиркарар къени жавабдарвилиз чIугун тавун тажубдин кар я.

• Гьасан муаллим, ихтилат кватай чкадал хуьруьн агьалияр вакай жемятдин крарин зурба тешкилатчидикай, четин дуьшуьшра куьмекдиз къарагъдай пагьливандикай хьиз рахада. 1987-йисуз тIебиатдин бедбахт­вилерин нетижада муькъвер тухвана, хуьруьхъ галаз анжах са вертолётдин алакъа амайла вуна муьгъ эхцигна лугьуда.

— Заз жуван тарифар кIандач. Амма итим гьар гьихьтин хьайитIани четин макъамда жуван хуьруьн, халкьдин таъсиб хуьниз мажбур я. Эвелимжи нубатда муаллим яз, за и кар жуван чешнедалди къалурзава. Эхь, гьа йисан 15-июндиз чи дередиз гьич садрани та­хьай хьтин марфар-селлер атана, Дели вацIу (адаз дуьз гьакI лугьузва), ятар 28-30 сеферда артух хьана, рекьер, муькъвер тухвана. Хуьруьз вертолётда аваз ДАССР-дин Совминдин председатель Абдуразакь Мирзабегов, райкомдин 1-секретарь Нариман Гьа­жиев ва рекьерин инженерар атана. Чкайрал­ фена тамашайдалай кьулухъ, хуьруьн Совет­дал абуру неинки гьа йисуз, гьакI къведай йисузни муькъвер эхцигиз тежедайди лагьана. “Тежедай са карни авайди туш, гьатта гьукуматдин куьмекни галачиз за эхцигда муьгъ” лагьана, Мирзабеговаз жуван фикир ачухна, ихтияр къачуна. Куьрелди, хуьруьн викIегь га­даяр кIватIна, чна сифте хсуси къуватралди, ахпа гьукуматдин куьмекни галаз 22 йи­къан­ къене сифте муьгъ туьхкIуьрна. И кардикай райондин ва республикадин руководство хабардарна. Абур мад вертолётдаваз хтана. Авунвай кIвалах акуна тажуб хьайи абуру зун къужахламишна хьиз, рикIин сидкьидай чухсагъул лагьана, гьукуматдин шабагь хиве кьуна (гайи затI хьанач). Ахпа гьакI чна кьвед лагьай муьгъни эхцигна. Республикадай атай рекьерин устIарарни энергетикар за хейлин вахтунда жуван кIвале хвена.

• Гутума маргъалдин месэла гьихьтинди хьана?

— 1997-йисан гатфарихъ Гутум дереда 40 метрдин кьакьан маргъал атана. Аник инсанар ва лапагар акатнавайдакай хабар хьанмазни чна, хуьруьн са десте итимри, куьмекдиз гьерекатна. Чеб-чпивай къакъатнавай гу­тумвияр инсанар къутармишиз алахънавай. Чи гуьгъуьналлаз Ахцегьайни куьмек агакьна. Трактор кардик кутуна. Са гафуналди, мар­гъалдик акатай 8-дакай 4 кас ва винел алаз хьайи 1500 гьайван чна къутармишна. Маргъалдин кIаник кваз хьайи 4 аял, гьайиф хьи, кьена.

• Муаллимвилин зегьметдикай азад вахтунда, чаз чида хьи, вун куьнуьчивилел, багъманчивилел машгъул я.

— Эхь, заз куьнуьйрин еке майишат ава (ам зав кутаз вугай чепиви Эминов Салегьаз рагь­мет хьуй), дагъдин михьи вирт гьасилза­ва. Зи пара алакьунар, мергьяматлувилин крар гьа виртIедин къуват я. КIвалин вилик, дагъдин этегдик за гьар са емиш-майва авай еке багъни кутунва. Гьатта кицик ва хвехуьнбурулай алава, ана гъулцин (липа), мегъуьн, ша­ма­гъаждин, ёлкадин тарарни ава, чебни за машгьур ксарин тIварарихъ янава. Чпихъ хъсан гелкъвезвайвиляй, урусрин зи рикI алай машгьур писатель И.С.Тургеневан тIварунихъ галай гъулцин тар, Л.Н.Толстоян ва РФ-дин Пре­зидент В.В.Путинан тIвара­рихъ­ галай мегъуьн тарар 25 метрдин кьа­кьан я.

• Гьасан муаллим, вун ви уьмуьрдилай рази яни? Квекай гьайиф ава? Хуьруьн жегьилриз ви насигьат?

— Аллагьди гайи йикъаз шукур хьуй, пара рази я: яшлу кьилихъни (87 йисан яшда ава) кIвалахзава, активни я, хуьруьн ва райондин хийир-шийирдик ква, за инсанриз жув герек тирди гьиссзава. Гьелбетда, хийир авачтIани, гьайиф чIугвазвай крарни ава: Советрин уьлкве чукIурун ва 1964-йисан Олимпиадада иштиракдай кьисмет тахьун. Руьгьдай за жув гилани пагьливан хьиз гьиссзава, спортдал рикI ала. Са вахтунда за машгьур пагьливанар тир Али Алиевахъ, Сулейман ва Султан Эфендиеврихъ, зи эмедин хва Къурбан Агъаевахъ галаз кьуршахар кьунай . Гьа жегьил макъамда хьиз, гилани зи бедендин заланвал 64 килограмм я. Телевизордай азаддиз кьуршахар кьазвай пагьливанрин акъажунар акурла, зун исятдани жуван гъилевай вири крар акъвазарна килигда, гъиляй акъатай мум­кинвилерал шехьиз кIан жеда. Хуьруьн жегьилриз веси яз кьве гаф лугьуда: жуван дидед чIал квадармир, чи бубайри кутунвай дагълух къадим хуьрер гадармир.

Дашдемир Шерифалиев