Эбеди тIвар тунвай шаир
Гъилевай йисуз чи хейлин нуфузлу тIварарин сагьибар тир рухвайринни рушарин юбилеяр жезва. Абурукайни сад, Дагъустандин шииратда хьиз, вири Кавказдин халкьарин эдебиятдани медениятда вичин тIвар къизилдин гьарфаралди кхьенвай шаир, Государстводин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай премиядин лауреат Алирза Саидов я. И йикъара адан 90 йис тамам хьанва. Дагъустандин яратмишдай интеллигенциядин, илимдинни ахтармишунрин рекье зегьмет чIугвазвай общественностдин, санлай вири халкьдин гегьенш къатар патални им кьетIен вакъиа, гьар са патахъай гьазурвилер акуна, къейдна кIанзавай юбилей я. За умудзава, и кар кьилени фида. Ахцегьани, КцIарани, Дербентдани, Махачкъаладани, маса меркезрани…
Алирза Саидов, вичел чан аламаз, гзаф ксарин къанажагъда, руьгьда, кьатIунра, кхьинра гьакьван михьи, экуь хиялар таз, вич гьакъикъатдани риваятдиз элкъвенвай шаиррикай сад я. СтIал Сулейманалай гуьгъуьниз, за кьатIузвайвал, ада хьиз, чи халкьдин тIвар вири чIехи уьлкведиз ва къунши республикайризни (гила государствояр) машгьур авур маса лезги шаир гьелелиг малум туш. Я адакай кьван рикIяй къвезвай хуш келимаярни масабурукай лагьанвач.
Алирзади вичи шаирдин асул везифа вуч ятIа, лап устадвилелди лагьанва:
Инсан! Инсан! Къецел тIурфан алайла,
Гьахь зи рикIиз — ачух я рак вун патал.
Гьахь зи рикIиз — ана эквни чимивал
Хуьзва даим за инсанриз гун патал…
Алирзадин мад са шиир кIелин:
Заз дуьньядал затIни кIандач, са затIни.
Михьи цавни, мублагь чилни квез хьурай.
Тафаватсуз жемир анжах гьич садни,
ЦIун хьелерни цин селлер зал къвез хьурай…
ЗатIни кIандач: фуни, ядни, партални,
Анжах зал куь дертни гъам гвай къушар ягъ;
Бес я зи рикI вири къушар паталди,
Шаирдин рикI чилин шардиз ухшар я…
И саягъда халкьдихъ, инсаниятдихъ галаз рахаз алакьайди планетадин шаир тушни бес!
Алирза Саидов эбеди яз халкьдин рикIе, меце, гьар йикъан женгчи крара амукьдайдакай маса чIехи шаир Ибрагьим ГЬУЬСЕЙНОВА кхьенва:
Килигзава диде вичин баладиз —
Гьихьтин викIегь шаир хьана хцикай,
Кьулан вацIун гуьнедизни къузадиз
Алхишдин гаф кIвадарзавай мецикай.
Тарифзавай санлай вири уьлкведин,
Регьбердикай риваятар теснифдай.
Къван жез гьазур инкъилабдин бинедин,
Тарихдинни гележегдин тарифдай.
Къал къачуна, гьатна чилин бягьсина,
Шарвилидин къамат акваз виликай,
Хцин рикIел хирер жезва женгина…
Са риваят жезва эхир вичикай…
Шаир гьахъ я. Алирза Саидован ирс, риваят хьиз, халкьдив гума, инлай кьулухъни лезги чIал, чил, халкь амай кьван амукьда. Урусрин чIехи шаир Евгений Долматовскийди къейд авурвал, Алирза Саидовалай “шаиррин республика тир Дагъустандин баркалла мадни виниз хкажиз” алакьна.
Шаирди вичини пис лагьанвач:
Кавказ! Зун ви рагарин са ккIал я,
Уьмуьрлухди вакай хкат тийидай.
Ви гьайбатлу гьуьлерин са стIал я,
Гару яна, къецел ават тийидай…
Ихьтин садвал, хайи чилиз вафалувал устадвилелди къалуриз алакьай маса лезги шаир…
Алирза Саидовакай къенин аямдин векилрини лагьанвай марагълу келимаяр гзаф я.
* * *
Мегьамед АГЬМЕДОВ, Дагъустандин халкьдин шаир, писателрин Союздин председатель:
— Алирза Саидов, гьакъикъатдани, халкьдин уьмуьрдалди яшамиш хьана. Ада вичин халкь, халкьдини ам вич хкажна. Цавун гъетер, кометаяр куькIуьз-хкахьда, амма гьакъикъи шаирдин экв садрани хкахьдач. Чеб чи арада амачирлани, абурун эсерри халкь игитвилерал руьгьламишда. Маса шаирар чеб амай кьван яшамиш жеда. Алирза хьтин шаиррин женг халкь амай кьван давам жеда.
Алирза Саидов са халкьдинди ваъ, вири халкьарин милли руьгь ва къанажагъ хкажзавай шаир я. Ада са Лезгистандикай, Аваристандикай ва я Дагъустандикай ваъ, Азербайжандикайни, Гуржистандикайни, Россиядикайни, Африкадикайни — вири дуьньядикай манияр лагьана…
* * *
Мегьди МЕГЬДИЕВ, “Лезги газетдин” виликан корреспондент, РФ-дин культурадин лайихлу работник:
— Зунни ам таяр я. Чна гзаф йисара санал, са кабинетда, са отделда кIвалахна. Хийир-шийирдикни чна санал шериквалдай. Чун санал командировкайрани хьана. ГьакI хьайила, заз ам хъсандиз чинни ийида…
ЯхцIурни са йис идалай вилик (1951-йис) чиг жегьил яз редакциядиз кIвалахал атайла, редактор Исмаил Вагьабович Вагьабовалай алатайла, заз сифте чир хьайибурукай сад Алирза Саидов я. Кьакьан буйдин, кьермецI лацу якIарин, мег са патал эвянавай ам акунмазди, заз хуш хьана. Жував гекъигайла, ам чранвай кас тирди за гьа сифте декьикьайра гьиссна. Гуьгъуьнлай, йисар къвез фирдавай, и кар тестикьни хьана…
* * *
Гьажи ГАШАРОВ, ДГУ-дин профессор:
— Вичел чан аламаз, Алирза гзаф критика авур шаиррикай сад я. Гьелбетда, зурба шаир хьиз, им адан бажарагъ къалурзавай лишанрикай сад тир. Зун аспирант яз, сифте макъалани а вахтунин “Коммунист” газетдиз Алирзадин гъилелай фенай. Лезги литературадиз ада гъайи кьван цIийивилерикай за гзаф лагьанва. Адаз неинки Дагъустандин, урус литература чидай, гьакIни ам дуьньядин литературадикай тамам чирвилер авай шаиррикай сад тир. Урусрин литературада машгьур шаирар хьайи Белла Ахмадулинадихъ, Роберт Рождественскийдихъ, Андрей Вознесенскийдихъ галаз санал кIелай ада дагъвийрин камалдив, акьулдив ацIанвай гаф кIусни агъада авачирди вичин яратмишунралди, бажарагъдалди тестикьнай. Москвада М.Горькийдин тIварунихъ галай литературадин институтда кIелзавай йисара Алирза Саидова Виссарион Белинскийдин тIварунихъ галай премия къачузвай.
Уьмуьрдин къене ам къуллугърихъ, чIехи тIварарихъ калтуг тавур шаир я. Авай гаф чинал лугьудай викIегь инсан тир. Инсанвилин ерийриз хас мад са хъсан лишан къейд тавуна жедач — мугьманпересвал. Ам, дугъриданни, мугьманрал, ярар-дустарал рикI алай ачух инсан тир. Гьеле вич студент яз, Москвада кIелзавай йисара ада, М.Ломоносован тIварунихъ галай госуниверситетдиз фена, анайни Дагъустандай атанвай ватанэгьлияр жагъурдай. Санал кIватIдай, ватанэгьли студентар кафедиз тухудай. РикI, гъил ачух жумарт кас тир…
Лезги халкь кьве патал паюнин нагьакьан месэлани ада, сифтебурукай сад яз, кIусни кичIе тахьана, къарагъарнай. “Лезги куьче”, “Лезги цуьквер” тешпигьар поэзияда ишлемишдайла, ам анжах милливилин месэлаяр вилик кутуна, вичихъ эсиллагь миллетчивал авачиз рахазвай…
* * *
Абдулрашид РАШИДОВ, “ЦIийи дуьнья” газетдин виликан редактор:
— Зун Ахцегьиз хтана, райондин газетдин кьиле авай вахт тир. Са десте писателар илифнавай.
Жамисеб Саларован кефияр авач лагьана ван хьайила, чун Рутулиз фена. Зайиф хьанвай ашукь азарлудаказ къатканвай. Адан кроватдин кьилихъай цлак Алирзадин чIехи шикил квай. Чун атана акурла, хвешивиляй ачух хьана, гуя тIални алатна, ам месин кьиле ацукьна. “Пайгъамбар хьтин вун зи кьилив атанвайла, гила заз кьейитIани къайгъу туш”, — лагьана, мугьманрин хатурдай хьиз, чахъ галаз са кьас фу тIуьна, поэзиядикайни уьмуьрдикай суьгьбетарнай…
* * *
И рикIел хкунар вири чна чи газетдин алатай йисарин нумрайрай, архиврай къачунва. Алирза Саидоваз бахшна кхьенвай цIудралди эсерар генани гьалтда. Ингье сад КцIар райондин Худат хуьряй кхьенва.
Медет ЭРЗИМАНОВ
“Хъсан хьана Лезгистанда зул аваз”. Алирза САИДОВ
Шаир, мадни Лезгистанда зул ава,
Авахьзава Шагьнабатни, секин яз.
Вахъ дустарал кьил чIугвадай тIул авай,
Тахтана вун, чи гуьгьуьлар серин я,
Хъша, шаир, Лезгистанда зул ава.
КIвалевайда тагайтIани мумкинвал,
Силибирдал, Шагьнабатдал илифдай.
Чна хуьда ви утагъдин секинвал,
Шагьнабатдин абукевсер теснифдай,
Хъша, шаир, Лезгистанда зул ава.
Хъша, шаир, Лезгистанда зул ава,
Зул ацIанва ви шиирдин чIаларив.
Шиш чинаррин шагь хилера тIал ава,
Стхаяр хьиз рахаз кIанз ви къваларив,
Хъша шаир, Лезгистанда зул ава.
Пешери ваз эверзава зулавай,
АлкIиз кIан яз ви цIай авай хурудал.
Вахъ пешериз темен гудай тIул авай,
Абур гару вегьезва ви парудал,
Шаир, мадни Лезгистанда зул ава.
1978
* * *
Шаир Алирзадихъ ялзавай, адан сесинихъ яб акализ, адавай чирвал, насят къачуз кIанзавай шаирарни гьикаятчияр, художникарни манидарар, журналистарни публицистар, алимарни критикар гилани гзаф я.
Дагъустандин халкьдин шаир, Алирзадин уьмуьрдин юлдаш Ханбиче Хаметовадин гафариз яб це: “Виридалайни чIехи шабагь, тIвар — им халкьдин рикI алай классик хьун я. Закай гьич тупIал шаирни жедачир, эгер лезги, Дагъустандин эдебиятдин классик Алирзадихъ галаз яшамиш хьун кьисмет хьаначиртIа…”
* * *
И цIарарин автор тир заз лезги халкьдин шииратдиз, журналистикадиз, публицистикадиз рехъ ачухайбурукай сад Алирза Саидов хьайидал шак алач. Гьадан жумартвал, жегьилрин патахъай къайгъударвал себеб яз, “Лезги газетдиз” (а чIавуз “Коммунист”) зи сад лагьай фельетон, вични шиирралди кхьенвайди, “Яд Лахама ава” чапдиз акъатнай. (1958-йис).
За а чIавуз жуван хайи хуьруьн — Миграгърин юкьван школадин 8-классда кIелзавай.
Гуьгъуьнлай, гьа Алирза Саидов, Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов себеб яз, закай Дагъустандин жегьил писателрин совещанийрин (1960, 1962, 1965 ва маса йисар) иштиракчи хьана. И карди зи рехъ ДГУ-дин филологиядин факультетдиз ачухна.
Лезги литературада алай вахтунда чпин хивез еке жавабдарвал къачуз алакьнавай хейлин авторри — Алирза Саидован руьгьдин нев агакьнавай шаиррини гьикаятчийри кIвалахзава. И цIарарин автор хьиз, “Дагъустандин халкьдин” тIварар алай Абдуселим Исмаилов, Арбен Къардаш, шаир-устад Зульфикъар, хъсан гьикаятчи Нажмудин Шихнабиев, шаир ва публицист Ризван Ризванов, Абидин Камилов, Саид Гьуьсейнов, Ася Абасова, Пакизат Фатуллаева, Абдул Ашурагъаев, масабур гьа жергедай я.
Алирза Саидован нев, ирс, еке тежриба, чIалан девлет, теснифунин устадвал чав гума. Несилри инлай кьулухъни а тежриба давамарда.
Чна чи классикдин ирсиниз талукь материалар инлай кьулухъни газетда чапда. Буюр, кхьихь, рикIел хкин, чирин чIехи ирсинин девлетар!..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
