Йикъан месэла

Алатай йисан эхирра Дагъустан Республикадин гьукуматда “Балугъчивилин майишат вилик тухунихъ галаз алакъалу муракаб  месэлаяр ва гележегдин мумкинвилер” темадай элкъвей стол кьиле тухвана. Адан кIвалахда РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Абдулмуслим Абдулмуслимова, РД-дин балугъчивилин майишатдин рекьяй комитетдин председателдин везифаяр вахтуналди тамамарзавай ­Виктор Руденкоди, Россиядин ФСБ-дин ПУ-дин Каспийск шегьерда авай къуллугъдин начальник Михаил Шолохова, “ВНИРО” ФГБНУ-дин Дагъус­танда авай филиалдин отделдин начальник Тимур Абдусамадова, Каспий гьуьл илимдин рекьяй ахтармишзавай отделдин заведующий Пирмегьамед Таибова, цин прокуратурадин, балугъчивилин карханайрин, хуьруьн майишатдин идарайрин руководителри иштиракна.

Балугъчивилин хилехъ галаз ала­къалу руководителар, пешекарар кIватIу­нин макьсад сад тир: республика патал важиблу майишатда авай гьал, вилик финин рекьер чирун ва герек тир серенжемар кьабулун.

Къейд авун лазим я хьи, ноябрдин вацра РД-дин Кьил Сергей Меликов Къизляр ва Тарумовский районриз фенай. Ада талукь пешекарарни галаз балугъчивилин карханаяр ахтармишна, абуруз виликди физ манийвалзавай месэлаяр, балугъчийрин къайгъуяр чирна, кьабулдай серенжемарни вере­вирд­най. Меркездиз хтанмазди, ада виликдай авай, амма базардин экономикадин, “прихватизациядин” йисара тахьай мисал авур балугъчивилин идара арадал хкана ва жавабдарвал хиве авай талукь ксарал балугъчивилин хел вилик тухунихъ гьихьтин мумкинвилер аватIа чирун тапшурмишна.

Элкъвей стол ачухунихъ галаз сад хьиз А.Абдулмуслимова вичел тапшурмишнавай месэлайрикай ва талукь вири къуллугъчияр кIватIу­ни­кай лагьана.

— Къе чи элкъвей столдихъ галайбур вири балугъчивилихъ галаз алакъада авайбур я. Квез залайни хъсандиз чизва, балугъчивал республикадин менфятлу хилерикай сад тир. Дагъустанда кардик хьайи балугъчивилин  майишатдин карханайри, заводри, вишералди инсанриз кIвалах гузвай хьиз, къазанжиярни  арадал гъизвай. Гила республикадин Кьил Сергей Алимович Меликоваз балугъчивилел ва балугъар гьялдай карханайрал чан хкиз кIанзава. И кар патал махсус комитетни тешкил хъувунва. Да­гъустанда балугърин заводни эцигдай фикир ава. Заз къе и рекьяй региондихъ ва Каспий гьуьлуьхъ авай мумкинвилер чир хьана кIанзава. Чна талукь  программани кьабулда, заводни эцигда, балугъчивилин майишатда зегьмет чIугвадайбуруз герек куьмекарни гуда. Хейлин кьадардин пулни харжда. Амма 5-10 йисалай гьуьле балугъар амукь та­вуртIа, чи зегьметар гьакI фида. Гьа­виляй къе вирида чпин фикирар, теклифар, меслятар малумарда, кьецI гузвай месэлаяр ачухарда. Къе чна вири месэлаяр веревирд авурдалай гуьгъуьниз дуьзгуьн ши­кил арадал къведа ва, адал асаслу  яз, тайин къарар, серенжемарни кьабулда.

Балугъчивилин майишат кIанел вегьенвай месэлаяр садни кьвед тушир. Абурукай рахай юлдашри ачухдиз малумарни авуна.

1995-йисалди Дагъустандин балугъчивилин майишат вири рекьерай вилик физвай хел тир. Адахъ вичин илимдин идараяр, балугъар туьретмишдай карханаяр, балугъар кьадай хсуси флот, балу­гъар гьялдай, продукция акъуддай карханаяр, кьилиндини, и зурба хел идара ийидай  сад тир орган авай. Виридалайни чIуру кар — реформайрин йисара “Дагрыбпром” объединение пайи-паярна, ахпа михьиз тергна. Республикадин балугъчивал 100 йисан кьулухъ ахватна. Балугърин  порт, флот, балугъар гьялзавай комбинатар ва маса карханаяр, 7 агъзур тонн продукция, хаммал гьакьдай холодильникар, балугъчийрин ял ядай база, ведомстводин пионеррин лагерар, аялрин бахчаяр, клубар, автобазаяр, эцигунардай организацияр, туьквенар маса гана. 20 агъзур кас бейкарриз элкъуьрна. Гьукумдин кьенерар гъиле гьатайбуру республикадиз, чиз-чиз, гьа ихьтин душманвал авуна. Гила “Дагрыбпром” хьтин зурба идара, балугъчивилин хел арадал хкун регьят акъваздач. Государст­водин патай лап еке куьмек герек къведа.

Республикада балугъчивилин хел терг авунин вилик пад кьазвай инсанар гьамиша авай. Абурукай  сад 2003-2009-йисара балугъчивилин департаментдин кьиле акъвазай пешекар, еке тешкилатчи Ра­гьим Шихрагьимов тир. 1990-йисалай государстводи вичин хивяй акъудай хел са жуьреда хуьн патал де­партаментди балугъчивилин хиле арадал атанвай татугай гьалдикай ва чарасуз гьялна кIанзавай месэлайрикай республикадин гьукумат ва федеральный талукь органар хабардарна. Абур Дагъларин уьлкведа аквакультураяр, гьа гьисабдай яз балугъчивални гегьеншардай,  балугъар туьретмишунин ва базарриз акъудунин кьадарар са шумуд сеферда артухардай тIебии шартIар, мумкинвилер авайдахъ инанмишарна. Департаментди аквакультура вилик тухуниз талукь программа туькIуьрна. РД-дин Президентди (гьа вахтунда икI лугьузвай) балугъчивилин хел вилик  ту­ху­никай Халкьдин Собранидиз Чарче къейдна. Нетижада “Дагъус­тан Республикада 2007-2011-йисаралди балугъчивилин майишатдин комплекс вилик тухун” программа кьабулна. Кьилиз акъуддай кIвала­хар, ахъайдай пуларин кьадарар тайинарна.

Гьайиф хьи, программа чарарал аламукьна. Департаментни герек авачирди яз гьисабна. ГьикI лагьай­тIа, республикадин кьилин къуллугъдал хьайи бязи ксари, хсуси ити­жар вилик кутаз, государстводиз, халкьдиз зиян гудай крариз рехъ гана.

2014-йисан 7-октябрдиз РД-дин гьукуматди республикадин балугъчивилин комплекс авай гьалдин ва ам вилик тухунин гьакъиндай къарар акъудна. Ана къейд авурвал, 1980-йисарив гекъигайла, гьуьляй балу­гъар кьунин кьадар 15 сеферда тIи­миларна. Балугърин консервияр акъудзавай карханаяр тергна. Вири хел тахьай мисална, адахъ тайин тир иесини амач. Чпин къуватралди балугъчивилин карханаяр, гъве­чIи майишатар хуьзвайбурни лап кIеве ава. Государстводин патай абу­рув са куьмекни агакьзавач. Гьа са вахтунда балугъчивилин майишатдин комплекс вилик тухуниз та­лукь федеральный ва республикадин программаяр, законар, къарарар, жуьреба-жуьре мярекатрал ийизвай докладар, гузвай теклифарни, илимдин макъалаярни ава, ам­ма важиблу хел вилик фидай чкадал кьулухъ ахватзава. Алатай ва къенин вахтарин арада авай фаркь къалурун патал рекъемар, делилар герек я. Эгер 1990-йисара Россияди Каспий гьуьляй 180 агъзур тонн балугъар кьаз­вайтIа, 2005-2007-йисара — 50 агъзур тонн. Гьа и вахтунда Дагъустан­ди вири жуьрейрин 60 агъзур тонн балугъар кьазвайтIа, 2006-йисуз 10 агъзур тонн. Къизилбалугърин кьадар 44 се­ферда, кIиз­рий­рин — 11 сеферда тIимил хьана. Эгер 1992-йисуз чи гьуьляй 124 агъзур тонн  кIизрияр ва 8,5 агъзур тонн къизилбалугъар кьазвай­тIа, 2007-йисуз, талукь тирвал, — 17,1 агъзур ва 0,195 агъзур тонн.

Алим П.Таибова лагьайвал, Каспий гьуьлуьв ва адан девлетрив иесисузвилелди эгечIун еке тахсиркарвал я. Гьуьлуьн 540 км къе­рех Дагъустандин мулкунал гьалтзава. Каспий гьуьлуьхъ, масадбурув гекъигайла, ажайиб кье­тIен­вилер ава. Ам океанрихъ галаз алакъада авач, адан ядни гзаф уьцIуь туш. Эгер маса гьуьлерин са литр цик 23-25 грамм кьел кватIа, чи гьуьлуьн са литр цик 13-14 грамм кьел жезва. Кеферпатан ­гьуьлерин церик кьел мадни тIимил ква. Ина маса гьуьлера авачир хьтин надир балугъарни, набататарни, чан алай маса организмаярни ава. Республикада балугъчивилин майишатдин комплекс арадал хкуни анжах хийир гуда. Каспий гьуьлуьн девлетарни халкьдиз мен­фят авачиз квахьдач.

Каспий гьуьл датIана алимри ахтармишзава. Абурун гафаралди, Каспий гьуьлуьн кIизрийрин запасар 400 агъзур тонндилай гзаф я. Республикадивай, гьуьлуьн запасриз са зиянни тагана, гьар йисуз 30 агъзур тонн кIизрияр кьаз жеда. Алатай  йисарив гекъигайла, гьуьле сазандин, севрюгадин, сельддин, кефалдин, куьтуьмдин, вобладин, осетрдин, лососдин, толстолобикдин кьадарарни артух жезва. Гьайиф хьи, талукь идара, махсус флот, хаммал гьялдай карханаяр авачиз, и девлетар маса патарихъ квахьзава.

Эхь, девлет маса терефрихъ акъатзава. Законсузвилелди балу­гъар, иллаки къизилбалугърин  жуьреяр, кьазвайбурун дестеяр къалин я. Абуру республикадиз 1 млрд ма­нат­­­дин зиян ганва. Алатай йисуз законсузвилелди балугъар кьазвай 107 луьткве вахчуна. 1105 луьткве, катер, гими ахтармишна. Законрал амал тийизвай балугъчийрилай 2127 протокол кхьена, 2300 касдилай уголовный делояр къарагъарна. Амма Дагъустандин агьалияр, балугъ лагьайла, цавуз килигиз амукьзава. Меркездин кьилин базарда балугъар, куьр маса гузва, ам­ма — лап багьа къиметрай. Балугъдин къимет лап къизилдив барабар жезва. Тайинарнавайвал, са касдал йиса 22 кг балугъар гьалтун­ лазим я. Чи республикада, гьуьл къвалав гваз, гьич 5 кило­грам­мни гьалтзавач. Дагъустанди вич балугърин продукциядалди 8 процентдин таъминарзава. Гьавиляй балугъдин къимет 100 сеферда хкаж хьана.

Республикада вацIарикай, гъве­чIи вирерикай менфят къачуна, балугъар туьретмишзавай карханаярни авай. Къизляр, Тарумовский, Мегьарамдхуьруьн, Хасавюрт, Къизилюрт районра. Абуру промысловый жуьредин 3-4 агъзур тонн, 20 агъзур тонн куьлуь балугъар кьазвай, къизилбалугърин 14-15 миллион шараг гьасилзавай. ГьакI куьтуьмрин 20 млн шараг гьасилдай ва гьуьлуьз, вирериз ахъайзавай. 2003-йисуз 3203 тонн товарный балугъар гьасилна. Идак Широколь­ский комбинатди еке пай кутуна. 1990-йисара и жуьредин 4 агъзур тонн балугъар арадал гъизвай. Гилан рекъемрикай рахайтIа, абур лап гъвечIибур я.

Балугъар туьретмишзавай карханайри Советрин девирда промысловый жуьрейрин, сазанрин, куьтуьмдин, лещдин, вобладин, ры­бецдин, шемоядин ва маса балугърин 465 млн шараг арадал гъизвай. Дуьньядин майданда базардиз тIебии къайдада гьасилзавай балугърин 60 процент акъудзава. Россияда — 6 процент, Дагъуста­нда — 1 процент. Гьа са вахтунда рес­пуб­ликадихъ тIебии шартIара гзаф кьадарда балугъар гьасилдай мумкинвилер ава. Гьайиф хьи, абурукай тамамвилелди менфят къачузвач. Вучиз лагьайтIа, балугъар туьретмишдай карханаяр са патахъайни куьмек агакь тийиз ава.

Элкъвей столдихъ малумарайвал, балугъар туьретмишзавай карханайрив гвай вирерив вахт-вахтунда яд агакьзавач. Совхозар, колхозар авайла, мелиорациядин имаратри датIана кIвалахзавай, къаналра яд жезвай. Къе чIехи пай къаналар  лиледив ацIанва. Абур михьдай такьатар, техника карханайрихъ авач. Яд агакь тийизвайвиляй балугърин шарагар туьретмишзавай 9 агъзур гектардин майдандин вирер ишлемишиз жезвач. 150 км  къаналар лиледикай михьна кIан­зава.

Балугъриз ва шарагриз гудай ем гьазурдай заводар амач. Балугъар кьунин вахтарал, къайдайрал садани амалзавач. Браконьеррин дестеяр къвердавай гзаф жезва. Терекдин къурулушдин вирерин майданрикай тамамвилелди менфят къачузвач. Винидихъ къейд авунвай крар кьилиз акъудун патал гьар йисуз бюджетдик, балугъчивилин майишатриз куьмек яз, 200-300 млн. манат кутуна кIанзава.

РД-дин балугъчивилин майишатдин рекьяй комитет тешкилнава. Ада и хел 2030-йисалди вилик тухуниз талукь программа туькIуьр­зава. Алимрин гафаралди, балугъчивилин хел вилик тухун патал сиф­те адан цин биоресурсрин запасар чкадал хкана, абур кьенятвилелди ишлемишна кIанда. И хилез талукь нормативно-правовой документар кьабулун, балугърин флот арадал хкун чарасуз я. Балугъчивилин рекьяй илимдин идарайрихъ галаз санал кIвалахун, балугъчивилин майишатдин совет тешкил  хъувун, цIийи комитетдиз адан вилик эцигзавай везифаяр кьилиз акъудиз талукь вири ведомствойри куьмек гун къенин йикъан истемишунрик акатзава.

Гила кьванни, госпрограмма уьмуьрдиз кечирмишиз гатIунайла, къизилдин къиметдиз барабар хьанвай балугъар, белки, ужуз къиметрай ва мукьвал-мукьвал гьатин.

Нариман Ибрагьимов