(Эвел — 2021-йисан 48-нумрада)

Асирар алатайла, къудратлу Римдин кьисметни гьа идаз ухшарди хьана. Империя кьве патал пайна. Адан рагъэкъечIдай пата девлетлу Византиядин пачагьлугъ арадал атана. Тарихчийри фасагьатвилелди лу­гьузва: “Византияни коррупция гафар си­нонимар я”. Византиядин тарихчи Никифор ­Григора кхьизвайвал, и уьлкведа, суд-дуван ийидайла, ачухдаказ ришветар къачузва, къуллугъар маса гузва. “Арада чуьруьк авай кьве терефдивайни ришвет къачузва. Судди ришветбазвиляй кар атIанвай къуллугъчиди пачагьдиз ада лагьай кьадар пул гана, арза авуртIа, регьберди суддин къарар къуватдай вегьезва, “чиновник” къуллугъдин рекьяй виниз хкажзава, ахпа ада мадни гзаф ришветар къачузва.

Император Юстиниана вичи кьабулнавай законриз килигна ваъ, ни вичиз гьикьван гзаф пул, девлетар гузватIа, гьадалай аслу яз къарар кьабулзава. Адаз вичин раятривай (пачагьлугъдин гражданривай), квачир тахсир кутуна, эменни къакъудиз регъуь туш”, — кхьизва Никифор Григора.

Агъзур йисуз дуьньядал хьайи девлетлу империя, гуьзел шегьеррин арада ви­ри­да­лайни гуьзелди хьайи адан меркез Константинополь яваш-яваш кIватна. Себеб? Къенепатан татугайвилер: коррупция, гьукум­ гъиле­ авайбур девлетрин гуьгъуьна хьун ва и гунагь­ девлетар гъизвай гьукум чпив гуму­кьун па­тал абуру сада садахъ галаз женгер чIу­гун.

Зайиф хьанвай Константинополь 1453-йисуз туьркерин империяди кьуна. Константинополдикай Стамбул — Османрин империядин меркез хьана. Ахпа, вич гьикьван гужлуди хьанатIани, идалай гуьгъуьниз 500 йис алатайла, дуьньядин сад лагьай дяведа Ос­манрин империя кIватна. Пачагьлугъ чукIу­нин кьилин себебрикай сад ана коррупцияди цуьк ахъаюн тир.

Гьукумдин къурулушра гьахьай хаинри, коррупционерри къецепатан душманривай тIем гъиз тахьай къудратлу Советрин Со­юз, куквари, гъуьчIре хьиз, къенепатай тIуь­на куьтягьна. СССР чкIида лагьана фикирдизни гъиз жедачир. Амма уьлкведа эхиримжи йисара коррупция лугьуз тежер кьадарда гегьенш хьуни государстводин хатасузвал хуьдай къуллугърик къурхулувал кутун герек тир эхир. Ихьтин хаинвилер халкьдиз аквазвай, гьукум гъиле авайбуруз – ваъ. Государстводин къурулушра чIехи къуллугърал алай хаинриз-коррупционерриз абуру куьтIни авунач. Виридаз аквазвай: вич виликдай руьгьдин зурба такьат хьайи «советский патриотизм» коррупциядин ягъунри къуватсуз, къиметсуз авуна. Килиг садра: партийный билетар пулдихъ маса гузвай. Им ватан­пересвилел ягьанатдин хъвер авун, хаинвилин вини кIар хьаначни? Ихьтин государстводин гележег, тарихдай аквазвайвал, хъсанди жезвайди туш эхир. Чи къудратлу государство ни ва куь чукIурна?

Къанихвал а кардалди хаталу я хьи, ада инсандивай марифатдинни ахлакьдин ивирар къакъудзава, ахпа ам общество чукIур­дай чIехи къуват авай коррупциядиз эл­къ­вез­ва. Коррупция дуьньядин винел арадал атай сифте государствойрихъ галаз санал пайда хьана. Агъзур йисар я адахъ галаз женг чIугваз. Амма икьван чIавалди ам гьич садавайни терг ийиз хьанач.

Тарихдай аквазвайвал, обществодин хушбахтлувал, хатасузвал ва гележег ана авай коррупциядин дережадилай аслу я, коррупциядин дережа — обществодин руьгьдин, марифатдинни ахлакьдин михьивилелай.

Коррупция, “рак” тIвар алай залан уьзуьр­диз ухшар авай хьтин, обществодик акатдай азар я. Халкьди нагьахъ лугьузвайди туш: “Балугъдик кьилелай эгечIна ял акатда”. Эвелни-эвел ам яшайишдинни идара авунин къурулушрик акатда, ахпа обществодин вири патарихъ метастазар чукIурда.

Къачун чна образованидин хел. Школада бегьем чирвилер къачуз тахьана, ЕГЭ-дай 100 балл хьанвай  (квез чизва, ихьтин нетижа хейлин дуьшуьшра пулдихъ къачуз жезвайди) жегьил, са четинвални авачиз, вичиз кIани институтдикни колледждик экечIзава. Гьа­къи­­къатда, абурухъ гьихьтин чирвилер жезва? МГУ-дин журналистикадин факультетдин доцент Анастасия Николаевадин ­га­фарай,  алатай  йисан  1-курсунин  82  процент студентри, абурун жергедай яз ЕГЭ-дай 100 балл авай 15 касди, ахтармишунрин диктант — са чин чарчел алай текст 24-25 гъалатI кваз кхьена, амайбуру — 8 ва адалай тIимил гъала­тIар кваз. Ихьтин савадсузбурукай неинки Россиядин, гьакI дуьньядин кIвенкIвечи вузрикай сад тир университетдин студентар хьун! Амай вузрик экечIайбурун чирвилер гьи дережада аватIа, фикирдиз гъун четин туш. Гзафбурувай туькI­вена я кхьиз, я кIелиз, я рахаз жезвач.

Школада ихьтин чирвилер къачунвайбур чпин “100 баллар” гваз муаллимар, духтурар, инженерар, юристар, политикар, дипломатар гьазурдай заведенийрик экечIзава. Дипломар къачуна, кIвалахрал акъваззава, регьбервилин къуллугъдални. Чирхчирвилелди ва я ришвет гуналди. Гьа икI гьар йисуз­ гьа ихьтин пешекарар чи идарайризни карханайриз къвезва. Абурун кIвалахдин менфятлувал, нетижаяр мегер хъсанбур жедани?

Къайдаламиш хьанвай коррупцияди неинки экономика вилик финиз манийвал гузва, агьалийрин дуланажагъдин дережа агъу­зарзава, ада гьакIни, марифатдинни ахлакьдин ивирар къиметдай вегьиналди, общест­водин къадакьар бушарзава, къенепата наразивилер, ихтибарсузвал арадал гъизва. Государство патал ибур гзаф хаталу крар, гьа­лар я. Гьавиляй вилик фенвай вири уьлквейра государстводин, санлай вири обществодин хатасузвал хуьнин карда коррупциядихъ галаз нетижалу женг чIугун эвелимжи нубатдин везифа яз гьисабзава.

Виринра къвердавай хци жезвай коррупцияди дуьньядин экономикадиз екез зарар гузва. Виридуьньядин банкди гьисабзавайвал, йисан къене дуьньяда гуз-къачузвай риш­ветрин кьадар 1 триллион доллардив агакьзава. Евросоюздин экономикадиз ришветчийри 120 млрд. евродин зарар гузва.

Россиядин экономикадиз гузвай зиянни чIехиди я. Генпрокуратурадин делилралди, коррупциядихъ галаз алакъалу яз шаз къарагъарнавай уголовный крарай чи уьлкведин экономикадиз 63 млрд. манатдилай гзаф зарар ганва. Амма зурба корруп­цио­неррин чIехи пай кьуна дустагъда тваз ­те­­жезвайвиляй гьакъикъатда жезвай зарар хейлин гзаф я. Са жерге СМИ-ра ихтилат триллионрикай физва. Виридалайни гзаф ришветар къачузвайбурун кIвенкIве Москва, Татарстан, Ставрополье, Подмосковье, Башкирия ава.

РФ-да ришветбазвилихъ галаз женг чIу­гун а карди четинарзава хьи, 90-йисара гьар са министрдин ва абурун заместителрин патав США-дай атанвай “советникар” гвайла, чи уьлкведа коррупция идара авунин къайдадиз элкъуьрнавай: ришвет таганмаз, гьич са карни вилик физвачир. Дагъустанвийрин рикIел алама, тек-туьк дуьшуьшар квачиз, вири къуллугъар маса гузвай. Бязи вахтара лагьайтIа, — аукциондилай хьиз: ни гзаф гайи­тIа, къуллугъдал гьам эцигзавай. Гьа икI капиталдинни гьукумдин садвал арадал атанай. А йисара угъридивайни, къачагъдивайни чIехи къуллугърал акъвазиз жезвай.

Государство чкIидай гьалдиз атанвай. И гьалдиз ам гъанвайди, гьелбетда, коррупция тир. РФ-дин Президентвиле Владимир Путин хкягъайдалай кьулухъ коррупциядихъ галаз женг чIугваз башламишна. ИкI,  хейлин йисара чуьнуьхунар, законсузвилер ийиз, чеб халис ханар-беглер хьиз  тухуз хьайи Сахалиндин губернатор А. Хорошавин, Коми Республикадин “иеси” В. Гайзер, 16 йисуз Марий Эл Республикада “пачагьвал” авур Л. Маркелов ва масабур уголовный жавабдарвилиз чIугуна. Ахтармишунар авурла, абурун кIва­ле­рай миллиардрилай гзаф пулар жагъана. Гуьгъуьналлаз тахсиркарвилера абуруз гъилибанвал авур ришветчияр-чиновникар ­кьуна.

Тек са 2015-йисуз Краснодардин, Ставрополдин краяр, Ивановский, Новгородский, Челябинский, Омский областар, чуьнуьхунар ийиз, чпин тIвар кьацIурай къуллугъчийрикай михьи авуна. Вири а йисара, Москвадилайни Петербургдилай эгечIна, вири регионра коррупциядихъ галаз женг чIугуна. Гьа гьисабдай яз — Дагъустандани.

РикIел хкин, рэкетиррини инсафсуз къачагъри михьивилелди кIвалахзавайбурув кьил хкажиз тазвачир. Къакъудзавай, та­­рашзавай. Школа са гьилледалди куьтягьай, ам­ма спортда ва криминалда машгьурвал хьайибур политикадиз, гьукумдин къуру­лушриз гьахьзавай, абуру чIехи къуллугъар кьазвай.

Вири хилера савадлу пешекарриз вилик фидай рехъ гуьтIуь авунвай, чпин чирвилер, алакьунар, бажарагъ менфятлу крариз элкъуьрдай мумкинвилер амачир. Гьар гьихьтин хьайитIни месэла тайин кьадар пул гуналди гьялиз жезвай. Чиновникрин, иллаки законар хуьдай органра, эвелни-эвел по­ли­цияда кIвалахзавайбурун арада ахьтин гьал арадал атанвай хьи, ришвет къачун тийиз­вайдаз чапрасдаказ килигзавай, ам “жувандай” кьазвачир. Хъсан-пис талгьана, ви­ринра ва вирида хуьзвай “адет” чIурза­вай­даз масакIа гьикI килигда? Яргъал-мукьвал гьа чарадакайни “жуванди” жезвай, я та­хьайтIа, ада вичиз а “адет” авачир маса чкада кIва­лах жагъурзавай. Ахьтин чкаяр гзаф авайни?

Владимир Васильев Дагъустандиз рекье твадалди вилик квай йисара коррупция мадни гегьенш хьана. Ачухдаказ, кIусни айиб тахьана, “гъваш” лугьузвай. Халкьди гьукумдиз ихтибар ийизмачир. Тахсирар лагьайтIа, “инсанрин шел-хвалдин ван текъвез, рикIин тIалрикай хабар такьазвай” Москвадин хиве твазвай.

Республикадин Кьил В. Васильева ФСБ-дин, прокуратурадин, МВД-дин къуватралди кьиле тухвай серенжемри хъсан нетижа гана. Ахпа Дагъустандин регьбервиле тайинарай Сергей Меликова кадрийрин политикада, гьукумдин къурулушра тур дегишвилери, идара авунин ва инсанрихъ галаз кIва­лахунин жигьетдай кьабулай савадлу къарарри коррупциядихъ галаз женгинин нетижалувал генани виниз хкажна.

Региондин гьалар, агьалийрин менталитет хъсандиз чизвай тежрибалу политик Сергей Алимовичан гьар йикъан кIвалахдай аквазва хьи, ада инсанрин рикIериз умудлувал, халкьдин патай гьукумдиз ихтибар хкизва. И кардикай соцсетра гьар юкъуз вишералди дагъустанвийри разивилин, хийир-дуьадин гафар  кхьизва.

Нагьахъ лугьузвайди туш: гьукумдин къуват халкьдин патай ихтибар хьун я. Гьар гьихьтин хьайитIани месэла агалкьунралди гьялунин кьилин шартI халкьди властриз ихтибар авун я. Коррупциядихъ галаз женг чIугунин месэлада — иллаки.

Виликдай МВД-да чIехи къуллугърал хьайи генерал-полковник, тежрибалу политик, идара авунин бажарагъ авай Сергей Меликов, коррупциядихъ галаз женгина авай государстводин гзаф къуллугъчийрилай тафаватлу яз, а кардихъ инанмиш я хьи, тек са жазаламишдай къуватралди коррупция терг ийиз жедач. Ада гьисабзава хьи, коррупциядихъ галаз женг — им хци, яргъалди фидай, муракаб гьал я. И карда агалкьунар хьун патал гьар са агьалиди, дуьз тереф кьуна, активдаказ иштиракун герек къвезва. Халкь желб авун патал эвелни-эвел яшайишдин ва марифатдинни ахлакьдин месэлаяр гьялун чарасуз я. И меэлаяр республикадин регьберди гьялни ийизва.

Сергей Меликова, кабинетда ацукьна, чиновникрин докладрихъ, гьахъ-гьисабрихъ яб акалзавач. Ам гьамиша халкьдин арада ава. Мукьвал-мукьвал районриз физ, чкайрал арадал къвезвай гьалар вичи чирзава. Хейлин дуьшуьшра гьа чкадал гъил-гъилеваз куьмек гузва. Ахпа гьукуматдин совещанийрал къуллугъчийривай кIевелай хабар кьазва. Гьелбетда, ихьтин регьбердиз халкьди ихтибарни, гьуьрметни ийизва.

Амма ришветар къачунал, бюджетдин пулар чуьнуьхунрал тамамвилелди эхир эцигнава, республика коррупциядикай михьи хьанва лугьуз жедач. Гьукумди гьикьван кIе­ви серенжемар кьабулзаватIани, гъилел михьи тушир чIехи къуллугъчияр жазала­миш­заватIани, ришветар уьлкведин вири регионра, гьа жергедай яз Дагъустандани, гьелелиг къачузма. “КIвенкIвечивал”, гьамиша хьиз, пулар гзаф кIватI хьанвай меркездив – Москвадив гва.

Хабардар агьалийри дуьз лугьузвайвал, общественность къерех хьана, ришветчивилихъ галаз ришветчийри «женг чIугвазвайла», хъсан нетижа хьун мумкин туш. Ихьтин вахтара вилик пад кьан тийизвай коррупциядикай вичи вич артмишдайди жеда. Ахпа, тIугъвал хьиз, и залан тахсиркарвилел къвердавай гзаф инсанар желб ийиз, гегьенш майданра чкIида.

ИкI хьунин кьилин себеб чи хуьрерани шегьерра, идарайринни карханайрин коллективра коррупция ришвет къачун акьалтIай ахлакьсуз, айиб гъидай кар яз гьисаб тавун, коррупция такIанардай, эхиз тежедай гьалар тахьун я.

Ихьтин сагълам гьалар гьукумдин вине авай идарайрай гузвай буйругъралди куьруь са девирда тваз жедайбур туш. Эвелни-эвел абур инсанрин рикIера, руьгьдик, къи­лихрик хьана кIанда. Абур гьукуматди гьар са агьалидин ва санлай вири обществодин хийирдихъ элкъуьрна, уьмуьрдин вири хилера кьабулзавай нетижалу къараррин, гьахъ­лувилин къайдайрал амал авунин ва вири халкьдин чалишмишвилерин нетижада арадал къвезвай гьалар я. А гьалар коллективный ахлакьдихъ, коллективный ягь-намусдихъ галаз алакъалу я.

И месэлада акьалтзавай несилдиз хизанда ва мектебда хъсан  чирвилерни дуьзгуьн тербия гунихъ кьетIен метлеб ава. Алай девирда дуьньядин капитализмдин сакIани куьтягь тежезвай кризисдин шартIара диде-буба, эвелни-эвел хизандиз недай фу, алукIдай партал, чими кIвал хьун патал пакамалай няналди кIвалахиз, хуьрера батраквал ийиз жезва. Акьул балугъ тахьанвай аялриз ла­гьайтIа, “тербия” телефонри, телевизорри ва куьчеди гузва. Гьавиляй акьалтзавай несил жуван хуьруьз-кIвализ, чIехи Ватандиз вафалуди, намуслуди яз тербияламишунин карда еке жавабдарвал мектебдин ва муаллимдин хиве гьатзава.

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов