Алатай нумрада чна Махачкъалада Даггоспедуниверситетдин конференц-залда “Лезги чIал. Саламатдиз хуьн ва вилик тухун” лишандик кваз гила кьвед лагьай сеферда хайи чIалаз талукьарнавай чIехи мярекат-форум кьиле фейидакай репортаж ганвай.
Эхь, 20-март 2017-йисалай Лезги чIалан югъ-сувар яз малумарнава, ам къейдни ийизва. И кардикай чи саки вири лезги районра, шегьерра, лезгияр яшамиш жезвай гьар сана хабар хьанва. И жигьетдай и йикъара чав агакьнавай чарарини шагьидвалзава. Алимри, муаллимри, журналистрини писателри, чIалал рикI алай хейлин ксари чпин фикирар лугьузва, алакьдай крарикни кьил кутазва.
Месэлаяр лагьайтIа, форумдини къалурайвал, лап къурху кутадай тегьерда гзаф хьанва. Четинвилер алудиз алахънавай кьегьаларни авачиз туш. Амма кьилдин ксарин тIем акакь тийидай, месела, мектебра кIелун патал ктабар, пособияр кхьин, акъудун, чкайрив агакьарун — ибур къуватар сад авурла кьилиз акъудиз жедай крар я.
И чина чапнавай чарар гьа месэлайриз талукьбур я.
Мерд Али
* * *
Къурбан Акимов, филологиядин илимрин доктор, профессор.
Гьуьрметлу юлдашар! ЧIал — им гафарин гьакIан гьамбар туш, халкьдин мез я.
ЧIал, чан алайди — рикI, мефтI, намус, фикир — хиял хьиз, халкьдин яшайишдин, майишатдин, сиясатдин вири хилерихъ галаз алакъада ава.
Чун, халкь хьиз, халкьдин векилар хьиз, гьар са чкадал мягькем хьайитIа, яшайиш къулай жеда, чIални амукьда, ам мадни девлетлу жеда.
За са йис вилик къарагъарай, гьял тавуна, тахьана, амай намусдинни гъейратдин месэлаяр тикрар хъийизва.
1) Пуд миллион манат жагъин тийиз, Лезгинцевриз эцигзавай гуьмбет, баят хьана, алайвал акъвазна, 10 йис жезва. Чи регьбер рухваяр, векилар гьинава?!
2) Котрован куьчеда Хуьруьг Тагьираз эцигнавай гуьмбет ачух тавуна 3 йис жезва. Ша къе чун анал, шаирдин сурал хьиз, фин.
3) Чи месэлайрикай урус чIалал дуьньядиз хабар гузвай “Лезгинские новости” ва “Настоящее время” газетар агална, чун, мез атIай хьиз, ама. Яраб абур агализ нин гъил атанатIа?! Газетар чкадал хкана кIанда…
Идалайни гъейри, эхиримжи вахтара чи стха халкьариз — аварриз, даргийриз, къумукьриз ва лакриз чпин хсуси радио ва телевиденияр хьанва. Бес чаз?!
И месэлаяр форумдин пландик кухтун, намусни такьат квай стхайрин куьмекдалди гьялун чарасуз я. Ша чна дидед чIал вилик тухун!
* * *
Абдурагьман Мегьамедов, педагогикадин илимрин доктор, профессор
Дидед чIалар виликди тухунин ва хуьнин кьилин месэлайрикай сад алай аямдин образованидин майданда абурун чка тайинарунихъ галаз алакъалу я.
Месэла лап кIевелай государстводин вине авай мертебайрин (Президентдив агакьна) вилик эцигин.
Гьукумдин вири дережайра, виняй агъуз районрал, шегьеррал къведалди, и месэлайрал машгъул ва абурай жаваб гузвай ксар (чиновникар) кардик кутун истемишна кIанда.
Дидед чIалар кIелунин ва чирунин гьерекат (процесс) арадал атун патал агъадихъ галай шартIар жен.
Дидед чIалариз талукь махсус Закон кьабулин. Ана къалурин:
— хуьрерин ва шегьеррин мектебра сифтегьан классра, урус чIал квачиз, вири предметар дидед чIалалди тухун;
— чIехи классра дидед чIалай ва литературадай имтигьанар (экзаменар) тван;
— 11-классда гьа и предметрайни чарасуз яз ЕГЭ тван;
— вузриз ва юкьван пешекарвилин образованидин мектебриз гьахьдайла дидед чIалай ва литературадай ЕГЭ-дин къимет гьисаба кьан;
— мектебар шикилралди безетмишнавай, аямдин шартIариз жаваб гузвай дидед чIалан ва литературадин ктабралди, пособийралди таъминарин;
— чIехи классрин программайра дидед чIалан сятерин кьадар артухарин;
— районрин, шегьеррин администрацийрин кIвалахдиз къимет гудайла, анра мектебра дидед чIалар ва литератураяр чируниз, пропаганда авуниз гузвай фикир, чIугвазвай къайгъударвал гьисаба кьан.
И ва маса шартIар хьуни чна къарагъарзавай месэлаяр кьилиз акъуддай мумкинвилер арадал гъидай…
* * *
Насреддин Алирзаев
И месэладай зазни жуван фикирар ачухиз кIанзава.
- Лезги чIала ъ (кIевивилин лишан) галаз кхьизвай гафар хейлин ава, месела: яъ — тажубвилин кIус, яъ (ахц. нугъат — хая, диде), уъ — муъ, ваъ, неъ — буйр. Наклонение, таъмин (обеспечение), таъсир (воздействие), таъсиб; кIевивилин лишан акал хьана, чи чIала кIалхандин гьарфар (сесер) хъ, гъ, къ — арадиз къвезва. Гьавиляй ъ кIевивилин сесинин гьарфни, кьилди гьарфарихъ галкIурдай лишанни жезва.
Урус чIалай къачунвай бязи гафарани кIевивилин лишан яз ишлемишзавайвиляй ам чи чIалай акъудунин лазимвал авач:
съезд, объектив, объявление ва мсб.
- Фейзудин Нагъиева гъизвай бязи гафар, гьеле чIала чпин чка такьунвай ва халкьдин гегьенш къатари ишлемиш тийизвай (фуъ — фуь — фуар);
неан (няни) — неъан) — ибуруз чи чIала эвезар ава кьван.
Фу — фа (акт. п.) — фан (т.п.) — фаз (г.п.) — фар (гз.кь.), ачух гьарфунал куьтягь жезвай гафар — ар, — яр, ер эхирар галаз гзафвилин кьадар арадал къвезва.
- “Са къатда” галкIурна “сакъатда” кхьин эсиллагь дуьз жезвач. Вучиз лагьайтIа, чеб числительнидикайни (сад-са) — существительнийрикай арадиз атанвай кьве гафуникай хьанвай (составной) наречияр гзаф ава. АкI хьайитIа, гьабурни галкIурна кхьена кIан жеда: са къатда, са геренда, са арада, са легьзеда, са сеферда ва икI мад.
- Лезги чIала омонимар тир гафар — яр1— сувар, яру экв) яр2 — кIаниди — сад ва кьвед лагьай склоненийриз икI дегиш жезва:
Ас. п. яр (экв), яр (кIаниди)
Ак.п. яра, ярди
Т.п. яран, ярдин,
Г.п. Яраз, ярдиз…
- Кириллицадал элячIайдалай гуьгъуьниз печатдин вири кхьинра ишлемишнавай къайдада, лезги чIала фонетикадин къайдадал, яни гьикI ван къвезватIа, гьакI кхьин лазим я; фикирда кьуртIа, кьве тахан гьарфар (ван галачир ачух тушир сесер) кк, чч, пп, тт мад алфавитда хтунин са лазимвални авач, иллаки аффрикатар дж, зз, цц.
- Чи вири алахъунар чIал, адан михьивал, назиквал, херде тавуна, хуьнихъ, лезги литературный чIал къайдада тунихъ галаз алакъалу я.
Жуьтер яз гьалтзавай хейлин гафарни ава. Мес., миже — меже, мярекат — мярекет, мислят — меслят, рузу — рузи ва икI мад.
Орфографиядин цIийи словарда ибурукай литературный чIалаз талукьбур туна, амайбур кхьин лазим туш.
Гьахьтин жуьтер авайвиляй муаллимрин чара атIузва: гьим дуьзди яз гьисабда, гьим — чIуруди?
