Уьмуьрда чал жуьреба-жуьре инсанар гьалтзава-варлубурни, юкьван жуьрединбурни, чпин кьил са бубат хуьзвайбурни, уьмуьрдин чарх садлагьана кьулухъ элкъвена, гзаф кIевера гьатнавайбурни… Чарадан тIал, дарвал кьатIуниз гьар гьи касдилай хьайитIани алакьдачтIани, авайдал рази хьана, вичелай дарда авай касдиз куьмекдай инсанарни чи жергейра  тIимил авач. Зи фикирдалди, эхиримжи йисара кIеве авайдаз куьмекдай, чарадан тIал ­жуванди хьиз гьиссзавай инсанрин кьадар къвердавай гзаф жезва. Чарадан куьмекдихъ муьгьтеж ­инсанрин кьадар артух жезвачиртIа, ажеб хъсан ­жедай!  Гьикьван  кьакьан  кукIушриз,  гьикьван  ­зурба къуллугърал инсан хкаж хьайитIани, инсанвилин ерияр, гъвечIи-чIехидаз гьуьрмет, кIеве авай касдиз куьмекдин гъил яргъи авун  —  мергьямат­лувал рикIелай ракъур тавун…   алай аямда иллаки важиблу я. Хъсанвал гьуьлени батмиш жедач, гьавайда лугьузвайди туш.

Къенин юкъуз авай малуматралди, Дагъустанда мергьяматлувилин 100-лай виниз фондар ­ре­гистрация авунва. Дугъриданни, абурун арада ­дарда, кIеве гьатнавай ксариз куьмек гузвайбурни ава. Ахьтинбурукай сад ДУМД-дин патав гвай­ “Ин­­сан” тIвар ганвай мергьяматлувилин фонд я.­ Лугьун­ лазим я хьи, ам Кеферпатан Кавказда кардик­ квай общественный фондарикай (кьилдин ­ксарин тIв­ара­рихъ галайбур квачиз) виридалайни екеди ва закат паюнал гьалтайлани, Россияда ­виридалайни зурбабурукай сад яз гьисабзава. ­Алатай йисан нети­жай­ралди, мергьяматлувилин и фондуни анжах са Махачкъалада (филиалар квачиз) 10802 хизандиз, вири санлай 52 миллионни 700 агъзур манатдин­ куь­мекар гана. И мукьвара чна адан кьиле авай  М.Гь. Агьмедовахъ  галаз суьгьбетна.

• Мегьамедрасул Гьасанович, “Инсан” фонд арадал атунин тарихдикай, адан кIвалахдикай ихти­латнайтIа, кIанзавай.

— Сир туш, чIехи пай мусурманри закат Жуьмя мискIиндиз гузвай. КIеве авай инсанарни ам къачун патал мискIиндиз къвезвай. Гьаниз килигна закат пайдай фонд арадал гъунин къарар кьабулна. ИкI, 2011-йисуз “Инсан” фонд арадал атана. Ам тешкилайди Дагъустан Республикадин муфтият я. Фондунин кIвалахдин бинеда мусурманар патал мажбуриди тир закат-диндин кьилин дестекрикай сад-кьабулун, паюн, закат гун пропаганда авун ва адаз талукь меслятар къалурун ава. Закат-им, сифте нубатда, Аллагь-Тааладиз ибадат авун ва кесибвиле авай инсанрин хийирдиз гьар йисуз мажбуридаказ гузвай гьакъи я. Закат мадни “михьи хьун”, “берекатлувал”, “чIехи хьун”, “артухвал” ва “михьивал”­ лагьай чIални я.

Гуьгъуьнлай фондуниз жуьреба-жуьре четин месэлаяр авай (кIевиз азарлу аял авай хизанрай, кирида кьунвай кIвалера яшамиш жезвай ва кIва­лахдай чка авачирбур ва икI мад) инсанарни къвез хьана. Идахъ галаз алакъалу яз фондунин кIвалах гегьеншарна, программаяр кардик кутуна.

• Къенин юкъуз фондуни гьихьтин программайрай, хилерай кIвалахзава? Абурун кьадар гзаф яни?

— Чна винидихъ лагьайвал, чи кIвалахдин кьилин хел (программа) гузвай закат паюникай, ам кесибвиле авай мусурманрив агакьаруникай ибарат я. Кьадардикай рахайтIа, гьамишалугъ программаяр 8 ава. Мергьяматлувал ийизвай касди вичин куьмек (такьатар) гьи программа патал рекье тва­датIа, вичи хкязава. Медицинадиз талукьди тир “Сагъ хьурай!” программа  виридалайни кар алайди я. Чи патав чIехи пай инсанар и программадай куьмек кIанз къвезва. Адан сергьятра аваз фондуни кIевиз азарлу, чпихъ такьатар авачир дагъустанвияр багьа раб-дарманралди, гьакIни квота гвайбур республикадилай къецез фин патал авиабилетралди, операцияр ийидай куьмекдалди ва икI мад таъминарзава, абуруз квота къачуз куьмекзава, реабилитация ийидай мумкинвал гузва. Фондуна и хиляй духтур-координаторди кIвалахзава. Адан везифа лазим къвезвай куьмекдин кьадар тайинарун я. 2017-йисуз и хиляй куьмек кIанз атай 880 касдиз фондуни 10 миллионни 746 агъзур манатдин кьадарда аваз куьмекна.

“Зун-къаюм” фондунин важиблу программайрик акатзава. Адан сергьятра аваз чна кIеве авай етимриз, хендедайриз куьмекзава. Етим аяларни жуьреба-жуьре я, абур вири четинвиле, дарда авайбур туш. Чпихъ мумкинвилер авай, гьатта девлетлу етимарни авайди я. Виридаз куьмекдай мумкинвал чахъ авач. Иллаки кIеве авай етим аялар продуктралди, пек-парталдалди таъминарунилай гъейри, чна ахьтин аялриз пулдин куьмекарни гузва. Эгер школада са гьи ятIани тарсарай абурухъ артуханвал, бажарагъ аваз хьайитIа, чна абуруз алава кружокриз, факультативриз, спортдин секцийриз фидай мумкинвал тешкилзава. Чи макьсад ахьтин аялар обществодин лайихлу ксар яз чIехи хьун я. И программадай чахъ коллективный къаюмарни ава. ТIварцIяй аквазвайвал, са коллективди, гьар сада вичелай алакьдай кьадар пул кIватIзава, вирида санлай сад ва я са шумуд аялдиз къаюмвалзава. ИкI, са етим аял авай хизанриз 5 агъзур, кьвед ва адалай гзафбур авай хизанризни 10 агъзур манат гузва.

Фондуни “Мергьяматлувилин туьквен”, “Кесиб гьар са хизандиз-як”, “Етим аялар школадиз гьазура”, “Продуктар — гьар са кIвализ” программаярни кьилиз акъудзава. И карда чаз волонтёррини екез куьмекзава. Алай вахтунда фондунин делилрин базада 200-далай виниз куьмекчияр-студентарни, яшариз чIехи инсанарни ава. Куьмек гуз кIанзавай ксарин кьадар къвердавай артух жезва.

Кварталда са сеферда кьиле тухузвай “Продуктар-гьар са кIвализ” программадин сергьятра аваз чна кIеве авай хизанрив виридалайни гзаф лазим къвезвай продуктар (гъуьр, шекер, чай, ягълу) агакьарзава. Алай йисан мартдин сифте кьилерай фондуни, неинки са Махачкъалада, гьакI Дагъустандин саки вири районра кардик квай филиалрин иштираквални аваз, ихьтин серенжем кьиле тухвана. Дарда авай инсанриз вири санлай 50 тонндилай артух продуктар пайна.

“Етим аялар школадиз гьазура” программадин сергьятра аваз чна неинки етимар, гьакIни дарда авай хизанрай тир аяларни школадиз гьазурзава. Диде-бубайриз ктаб, къелем, дафтар ва я лазим пек-партал маса къачун патал 2500 манат гузва. Алатай йисуз Махачкъаладай тир 400 аял фондуни 1-сентябрдиз школадиз рекье тваз куьмекна.

“Кесиб гьар са хизандиз-як” программадин тIвар­цIяй аквазвайвал, йиса са сеферда, Къурбанд сува­риз, фондуни кесиб хизанриз як пайзава. Шаз анжах са Махачкъалада 20 агъзур тонндилай гзаф як дарда авай инсанрив агакьарна.

Мусурманри рикI алаз иштиракзавайбурукай садни “Рамадандин алачух” программа я. Алатай йисуз Рамадандин вацра Жуьмя мискIиндин гьаятда туькIуьрнавай алачухдик гьар юкъуз, экуьнахъ ва нянихъ, 2 агъзурдалай артух инсанар сив кьун (сухур) ва сив хкудун патал тIуьн (ифтар) нез атана.­ Сив хуьнин вацра иниз атай инсанрин кьадар 80 агъзурдалай гзаф алатна. Абурун чIехи пай студентар тир.

Мусурманри сив хуьнин вацра садакьаяр гунал гьалтайла, иллаки гзаф активвал къалурзава. Садбуру-як, садбуру-дуьгуь, садбуру-нек, садбуру фу ва амай вири герек продуктар гъизва.

Фондуни кьилиз акъудзавайбурукай “Яшайишдин куьгьне хьанвай кIвалер” программа виридалайни четинди я лагьайтIа, зун ягъалмиш туш. Адан сергьятра аваз яшайишдин четин шартIара авай инсанриз кIвал (квартира) ремонт авунин, эцигунин ва маса къачунин куьмекар гузва. Гзаф вахтара ахьтин куьмекдихъ инсанар кIвалери цIай кьуникди эменнидикай магьрум хьуникди муьгьтеж жезва. Гзаф хизанра кIевиз азарлубур ава. Бязи вахтара кIвалик (квартирадик) пенжерар кутун, къав ремонт авун патал ва маса куьмекар тIалабзавайбур къведа. Мукьвал-мукьвал куьмек тIалабиз къвезвайбур гъилел таза аялар алай ва я чпихъ инвалид аял авай  дидеяр (чебни баракра, вагонра яшамиш жезвай) я. И программа кардик кваз алатнавай девирда цIийи кьве кIвал эцигиз, 8 кIвале ремонтар ийиз, кьве инвалид аял авай хизан патал кIвал маса къачуз алакьна.

• Алай вахтунда дарда авай инсанар гзаф авани? Гьихьтинбур кесиб  инсанрай  яз  гьисаб­зава?

— Къенин юкъуз чи делилрин базада анжах са Ма­хачкъаладай тир 7 агъзурдалай виниз хизанар ава. Абурукай 2 агъзурдалай виниз хизанар акьал-тIай четин гьалда яшамиш жезва. Виридаз куьмек гудай такьатар бес жезвачирвиляй алай вахтунда виридалайни вуж кIеве аватIа чирзава, чна абуруз куьмекзава. Амайбуру чпел нубат атун гуьзлемишзава.

Кесиб хизанрик чпе кIевиз азарлу, багьа раб-дармандалди таъминарна кIанзавай аялар авай,  вири къуватар ахьтин аялдиз харжзавай хизанар акатзава. Куьмек авачиз амукьнавай дишегьлидин хизан (ам кIвалахдик квач, кьилел къав алач, гъве­чIи аялриз текдиз тербия гузва) кесибди яз гьисабзава. Ахьтин хизанриз, пулдин такьатрилай­ алава яз, чи волонтёрри документар, лазим дарманар къачузни, кIвале михьивилер ва ремонт ийизни куьмекзава.

Гзаф вахтара кIеве авай инсанрикай чаз волонтёрри хабар гузва. Чна абур алай чкаяр чирзава. Чкайрал физ, абур яшамиш жезвай шартIарихъ галаз таниш жезва. КIеве авайди акурла, абуруз куьмекар гузва.

• Квез датIана куьмекзавай ксар авани? Мисал яз, лезги халкьдин векилрикай рахайтIа…

— За винидихъ лагьайвал, чи фондуни закатдин ва садакьадин такьатрин гьисабдай куьмекар гузва. Чаз куьмекзавайбур адетдин, жергедин инсанар я. Идалайни гъейри, кIеве авай кас патал чна такьатар кIватIзавайдакай  малумарзава. Пул кIватI­зава, четин месэла гьялзава. Эгер артухан пул кIва­тIиз алакьнаватIа, ам лазим маса касдиз куьмек гуниз харжзава.

Лезги халкьдин векилрин активвал къейд авуниз лайихлу я. ИкI, са тIимил вахт идалай вилик Сулейман-Стальский райондин КIварчагърин хуьре Бабаеврин хизандин кIвалери цIай кьуна. Чна  куьмекдин такьатар кIватIун малумарай гьа са йифиз лазим кьадар, яни 600 агъзур манатдин чкадал 608 агъзур манат кIватIиз хьана. Къенин юкъуз кIвалерин дараматдин цлар хкажнава.

Алай йисан 27-февралдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагърин хуьре Алиеврин хизандин кIва­лери цIай кьуна. Дербентдин филиалди такьатар кIватIзавай­дакай малумарна. Алай вахтунда 286 агъзур манат кIватIнава, и кар мадни давам жезва.

Мартдин эвел кьилера продуктралди таъминарун патал кьиле тухвай серенжемдани Кьиблепатан Дагъустандин вири филиалри активвилелди кIвалахна.

• Фондунин филиалрин кIвалахдикай мадни вуч лугьуз жеда? Адан сергьятар гегьеншарун фикирда авани?

— Къенин юкъуз Дагъустандин саки вири районра чи фондунин филиалар кардик ква. Абурун кIва­лахдилай чун рази я.

Мукьвара чна Москвада фондунин отделение ачухда. Амма куьмек чна анжах дагъустанвийриз гуда. Кар ина къаюмвилик квай инсанрал гуьзчивал тухунин жигьетдай четинвилел алач, чи волонтёрар гьар гьи месэладай хьайитIани куьмек гуз гьазур я. Жуван республикада куьмек герекзавай инсанар амаз, маса регионра кIвалах вилик тухун, куьмекар гун дуьз жедани кьван? Гьа са вахтунда 2016-йисуз чна Крымда, гьакIни шаз Сирияда  яшамиш жезвай ксариз куьмекар гана. ИкI, Сириядин агьалийриз куьмек яз 13 миллионни 115 агъзур манатдив агакьна пул кIватIнай.

• “Инсан” фондунин гележегдин планрикай рахайтIа…

— Алай йисуз “КьетIен аялар патал центр” цIийи проект ачухдайвал я. Ам рахунин ва ван атунин жигьетдай нукьсанар авай аялар патал алава образование (гьа гьисабдай яз-диндинни), цIийи пеше къачудай чкадиз элкъведа.

“Яшайишдин куьгьне хьанвай кIвалер” программадай лагьайтIа, алай йисуз гзаф квартирайрикай ибарат тир кIвал эцигун планрик ква. Адан са пай  квартираяр кIеве авай инсанриз гьавайда, са пайни вахтуналди ишлемишун патал чара ийида.

Яргъал гележегдин планрик, ДЦП авай аялриз реабилитациядин са кьадар серенжемар Дагъустанда кьиле тухун патал шартIар тешкилунни ква. Алай вахтунда ахьтин аялар чи уьлкведин маса регионриз, бязи вахтара маса уьлквейризни рекье туниз мажбур жезва. Иниз килигна, чIехи пай вахтара реабилитация лап геж башламишзава.

• “Инсан” фондуниз куьмек гуз кIанзавай ксаривай и кар гьикI ийиз жеда?

— Махачкъалада Жуьмя мискIиндин гьаятда (Дахадаеван куьче, 136-нумрадин дарамат) “Инсан” фон­дунин офис ава. Фондуниз пул рекье тваз кIан­завай ксаривай лазим кьадар пул телефондайни ракъуриз жеда. Герек малуматар чи фондунин сайтдай, гьакIни соцсетра авай аккаунтрайни къачуз жеда.

• Суьгьбет авунай сагърай! Къуй инсанрин рикIера мергьяматлувал, регьимлувал артух хьурай!

— Квелайни Аллагь рази хьурай!

Рагнеда Рамалданова