Лезги чIалаз ва медениятдиз талукьарна, ДГПУ-да шаз кьиле тухвай форумдин оргкомитетди лезгийрин милли гимндин чIалар ва гьава арадал гъуниз, лезги алфавит, малум тирвал, са 80 йис инлай вилик гьукуматди кардик кутур, миллетдиз вичин тарихдикай ва дуьньядикай хабарар гайи алфавит дуьзгуьн гьалдиз гъуниз, лезги чIалан грамматикадин маса месэлайризни культурадиз талукь яз кIвалахдайбурун дестеяр арадал гъуниз эвер ганай.
Амма а комиссиядин членри гьар сада вичи ийидай кардин тайинвал тестикьарун хьаначир…
Йис акъатна. “Лезги газетдин” чинрал чи чIалаз талукь яз Фейзудин Нагъиеван “ЧIалан месэлаяр гьялун квелай гатIунда?” макъала атана. Ам веревирдзавай тежрибалу са кьадар муаллимрини чпин фикирар лагьанва, лугьунни хъийизма. Арадал вуч къвезва? Са затIни. Анжах, Абдул Ашурагъаева лагьайвал, “ЧIалан къайгъударвилин перде ачухна”.
Лезги милли уьмуьрдик анжах кириллицади юзун кутуна, чи милли чIалан пешекар алимарни Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз арадал акьалтайди, уьмуьрдай вичяй аквазва. Гила чна, комиссиядин членри, са вуч ятIани чIала “къайдадик кутуникай” ваъ, чи чIал вич, гьукуматдин чIалакай (урус) даях кьуна, илимдин бинедаллаз чируниз амайбурулай асантди тирди раиждай рекьер жагъуруникай фикир авун герек я. Чи милли обществоди тарихда санлай гьакъикъатдиз са артух фикир тагайвиляй, чахъ къени Конституцияди тестикьарнавай милли автономия — национальный округ авач. Хьунни мумкин яз аквазвач гилан, капитализмдин девирда.
Къе Конституцияда чIаларин барабарвал къалурнавайла, алемдихъ галаз авай инсандин алакъаяр къалурдай гьакъикъат чIал вич тирди чиз-чиз, гьуьрметлу алимди къе чун рахазвай лезги чIал дегь девирдин чIалан бинедал хкунин теклиф гузва. Им миллет вичин чIалавай, адан къенин гьакъикъатдивай къакъудун, Исмаилов Мевлидин муаллимди лугьузвайвал, ам “гужа тун” жеда.
ЧIал хуьдайди ва вилик тухудайди халкь я. Къайдаяр эцигдайбур — пешекарар. Къенин юкъуз чи уьмуьрда Конституцияди барабарвал чIалариз ганватIани, гьукуматдин чIал (урус чIал) школайра чируниз артух мумкинвилер яратмишнава. Месела, алфавитда 33 гьарф авай урус чIал гьафтеда 7 сятда, 45 гьарф авай лезги чIал 5 сятда чирзава. Аялриз сад лагьай классда вири лезги гьарфар чир жезвач. Гьа иниз фикир гана кIанзава чна къе.
Эгер авторди, илимдин ахтармишун яз, чи чIалан гафар арадал атунин рехъ, тарих хвена, гьар са гаф вичин асул дувулдихъ галаз кьадайвал, тайинарзавай ктаб ва я макъала арадал гъанвайтIа, им еке агалкьун жедай, итижлуни. Килиг садра чи чIала вучтин аламатар аватIа.
Вуж? — Зун, — вун.
Ни? — За, вуна(на).
Нин? — Зи, ви.
Низ? — Заз, ваз…
Вуч? — ЦIай, яд, фу.
Куь? — ЦIу, ци, фа.
З, в, ц, цI, ф инал и гафара цIарарай тIуз манадин жигьетдай мукьва гафарин дувулар я, са-са сес — гьарф. Гьа идалди чавай чи чIал лап къадим чIаларикай тирди, ада къени вичин бинейрин лишанар хвенвайди (хуьзвайди) лугьуз жеда.
Винидихъ гъанвай делилдайни кьатIунун четин туш: дидед чIалал чи архаяр агъзур йисара рахана. Абуру чпин уьмуьр куьчуьрмишна. Чал тамам чIал агакьарна. Адан куьмекдалди чна, уьмуьрдай аквазвайвал, кьвед лагьай чIални чирнава: урус чIал, гьукуматдин чIал. Къе чаз кьвед лагьайди гзаф чкайрал герек къвезва. Партал хьиз, чIални цIийиди ишлемишун айиб авай кар туш. Амма — герек чкадал. Шаир СтIал Сулеймана лагьайвал, гьар гьинал хьайитIани — ваъ (“Девлетлуяр-чиновникар”). Эгер чун милли чIалан къагьриманар ятIа, ша чна вил вегьен, шумуд лезги райондин, лезги хуьруьн кьили, школадин директорди, библиотекарди, медениятдин центради дидед чIалал кIелзаватIа, кхьизватIа. Гьа ибур я кьван къе чи чIал вилик тухузвай къуватар.
1950-йисара, гьар са хуьруьхъ, школадихъ вичин художественный самодеятельность аваз, хуьруьн агьалийриз вацра са концерт гузвайтIа, къе 2-3 йисуз са сефердани сегьнеда артист таквазвайбур гзаф я. Я хуьрерин виликан клубарни, я а хуьрер чебни саки амач. Къенин чи вири общество телевизоррани, телефонрани, Интернетда гьахьнава. Анрай гьар садаз вичиз вуж (вуч) бегенмиш хьайитIа, ам гьадав агатзава. Гьам хьанва къенин чи гьакъикъат. Лезги хуьрерани, школайрани собранийрин протоколарни урус чIалал кхьизва, Интернетни телевизор, гьакIни телефонра къугъунар урус чIалал хьуни аяларни гьанихъ галчIурзава.
Район, хуьр, школа идара ийизвай гьакимривай и кар са жуьре явашариз жеда. Амма авани абур гьар сад и рекье?!
И шартIара куьгьне гафарал чан хкун (абурукай газетра, рахунра, журналра менфят къачун) виже къведач. Гъилевай ктабрин чIални 1950-1960-йисаринди тирла, аял, вичин диде-буба галазни дидед чIалал кIелзавайдан гъавурда акьан тийизвайла, куьгьне гафар чIалаз хкуни миллет чIалавай мадни къакъатуниз куьмекда. Куьгьне гафар чна талукь словарра хуьн герек я, герек чкадал чпикай герекда менфят къачун патал.
Алай девирда кьадарсуз тухузвай форумрини, конференцийрини, олимпиадайрини, конкурсрини, гузвай грантрини дидед чIал вилик тухузвайди хьиз яни квез? Ваъ. Ягъалмиш жемир, абур девирдин эвер гунар я, къуватар — ваъ… Де экъечIна са кас, хабар яхъ кван са виш, кьве виш касдивай, куьгьне гафарин — арас, шишбар, кешке, алтабат манаяр, килигин шумуд касди лугьудатIа…
Лезги яшайишдин вири хилера азаддиз гьисс авур чIала къедалди кьабул тавур гьарфарин чарасузвал заз къе чIала аквазвач. Дугъриданни, Закиров Агъали муаллимди лугьузвай чIал ахтармишунин фонд тешкилун хъсан кар яз зазни аквазва. Амма — пул?.. Ам ни гуда а фондуниз и алай девирда? КIелна кьван куьне чи газетдин 3-нумрадай “лезги школайриз азбука агакьзавач” лагьана. Вучиз агакьзавач? Вуж ава и ва винидихъ лагьанвай крарин гуьгъуьна?..
Абдулашим Гьажимурадов,
Муьгъверганрин хуьруьн юкьван школадин муаллим
