Гьуьрметлу дустар! Ингье йисан эхиримжи варзни чи вилик ква. Чна зулун къайи, къулайсуз вахт алудзава. Юкъуз са тIимил чими ятIани, йифиз мекьи я.

Гьа са вахтунда им я зулни хьиз туш, я кьуьдни. ХъуьтIуьн асул лишан жив я. Декабрдин вацра а лишанни чав агакьда. Йикъар виридалайни куьруь, йифер виридалайни яргъи хьайила, хъуьтIуь вич мукьув гвайди чирда.

Чахъ хъуьтIуьз гьазурвал акунин мумкинвилер гзаф ава. Сифтени-сифте жуван кIвал-югъ, мал-къара, багъни бустан авай гьалдиз килиг. Герек гьазурлухвал аватIа виринра? Чими яни куь кIвалера, мектебра? Алерар авани, гуьнедай авахьдайвал?.. КIелунин йисан зур пайни жезва. Вири тарсарай хъсандиз агакьзавани? Авуна кIани крар мадни ава. Сифтени-сифте сагъламвал хуьн. ТIу­гъвалдиз акси вири серенжемар кьилиз акъудиз гьерекатин. Чун вири сагъламвилин къаравуларни хьун герек я. Гьар са чкада: кIвале, рекье, мектебда, салани багъда, туьквендани базарда — виринра михьивилер тун бес чи везифа тушни?

Гзаф къекъуьн менфятлу яз гьисабзава вири алимри — духтурри. Зурба спортсменрини и кар важиблу тирди раижзава. Сагъвал, гьуьрмет-хатур, вири къулайвилер хуьз алахъин. Къвезвайди цIийи 2022-йис я. Са варз аматIани, адаз гьазурвилер гиламаз акуна кIанда.

Мад са кар: эгер куьне, куь диде-бубайри лезги чIалал акъатзавай газетар, журналар кхьенвачтIа, абур кхьиз тади къачу.

____________________________________________________________________________

Яргъи цIил

Гатамаз чна гьазурвилер авунвайди тир кIерецар кIватIиз фин патал. ЦIи  кIе­рецарни гзаф авай. Яргъа авайтIани, кIерецар дигмиш хьайила, чун Алимат халани галаз тамуз фена.

Там гуьнедик квай. Са кьадар кIе­ре­цар кIватIна, гвай чувалар кIерецрай ацIана.

КилигайтIа, Алимат халадин еб амачир. Гила вучда? Еб галачиз чувал гьикI хутахда? Вични икьван яргъал рекьиз.

— Я Алимат хала, ша къекъвен, белки, аватнаватIа инра.

— Ваъ, чан балаяр, — лугьуз хьана гафунин кьи­лиз Алимат халади, — зи еб инай хуьруьз кьван яргъиди я. Аватна­вай­тIа, ам аквадай.

Еб гьатнач. Мад вучда кьван, шалуникай еб авуна, чун хъфена.

КIвализ хъфейла, чувалда авай кIе­рецар ичIирайла, еб чувалдин кIане аваз хьа­на. Епи­нал алайди вад чIиб тир. Акьван­ хъуьруьнар авуна чна Алимат халадал…

Роза Мингьажидинова

_____________________________________________________________________________________

Яру КIепе

(Мах)

Хьана-хьанач са руш. Дидедиз ам ­ба­гьа тир, бадедиз — мадни пара. Хайи юкъуз­, савкьат яз, бадеди адаз яру КIепе ба­гъишна. Гьа йикъалай, руш акунмазди­, лугьуз хьана: — Ингье Яру КIепе къвез­ва!­

Са юкъуз дидеди, гуьмбеяр чрана, рушаз лагьана: — Алад, Яру КIепе, бадедиз са гуьмбени твах, гетIеда аваз гъерини, вични вуч  гьал ятIа чирна хъша.

Фена Яру КIепе бадедин патав, рехъ атIуз, мензил атIуз. Эхир, тама адал рехи Жанавур гьалтна.

— Гьиниз я вун, Яру КIепе?

— Бадедиз гуьмбе гетIедаваз  гъери тухузва.

— Ам гзаф яргъа яшамиш жезвани?

— Гзаф яргъа. Ангье, атIа хуьруьн а кьиле, регъуьн кьулухъ галай кIвале.

— ЯтIа зунни къвен вахъ галаз. Зани  кьил чIугвада ви бадедал. Амма вун и рекьяй алад, зун атIанай фида. Акван чакай вуж фад агакьдатIа.

Фена руш къалурай яргъал рекьяй. Жанавурди вичи мукьвал рекьяй хуьруьхъди чукурна. КIвалив агакьзамазди, ракIариз тIампIар яна: тIакь-тIакь!

— Ам вуж я? — хабар кьада бадеди.

— Ам зун, ви хтул руш я, — жаваб гуда Жанавурди. — за ваз таза гуьмбени, ге­тIеда аваз гъерини гъанва.

Баде а чIавуз, начагъ яз, месел къатканвай. Ада, хтул хьиз хьана, гьа къатканвай чкадилай лугьуда: — РакIарихъ вегьенвай еб яла, ам вич ахъа жеда!

Ялна Жанавурди еб — рак ачух хьана.­

Жанавурди, кIвализ гьахьзамазди, къа­ридал гьужумна, ам сагъдиз туь­туьн­илай ракъурна, вич адан чкадал месел ярх жеда.

Яру КIепени агакьна. Ада ракIар гатада: тIакь-тIакь!

— Ам вуж я? — хабар кьада Жанавурди.  Сес адан векъи ва кьуру тир.

Яру КIепедиз кичIе хьана, ада,  бадедин сес начагъвиляй чIуру хьанваз гьисабна, жаваб гана:

— Ам зун я, ви хтул руш. За ваз таза гуьмбени гъанва, гетIеда аваз гъерини. Жанавурди, уьгьуь яна хьиз, шуькIуь се­синалди лагьана: — Еб яла, зи бала, рак вич ахъа жеда.

Ялна Яру КIепеди ракIарал вегьенвай еб, рак ачух хьана. Руш кIвализ гьахьна. Жанавур яргъандик чуьнуьх хьанвай. Гьаникай лагьана:

— Гуьмбе, зи руш, столдал эциг. Ге­тIени кьацIал хкажа. Жув атана, зи патавай ярх хьухь!

Яру КIепеди лагьайвал авуна, Жанавурдин патавай месел ярх хьана. Ахпа хабар кьуна:

— Баде, ви гъилер вучиз икьван екебур я?

— Вун мягькемдиз къужахда кьун патал, зи бала.

— Баде, ви япар вучиз икьван екебур я?

— Ви ван хъсандиз атун патал, зи бала.

— Баде, ви вилер вучиз икьван екебур я?

— Вун хъсандиз акун патал, зи бала.

— Баде, ви сарар вучиз икьван екебур я?

— Вун фад-фад тIуьн патал, зи бала!

Яру КIепедай сес акъатдалди, Жанавурди ам вегьена кьуна, вичин туьтуьнилай ракъурна…

Бахтунай хьиз, и чIавуз къаридин кIва­лин патавай, кIарасар атIуз, нажахар гвай итимар физвай. Абуруз кIваляй еке къалдин ван хьана, тадиз аниз гьахьна. Акуна Жанавур, адаз нажахар къалумарна. Ахпа азгъундин руфун къазунна, анай Яру КIепе ва  адан гуьгъуьналлаз яш­лу бадени сагъ-саламатдиз ахкъудна…

ИкI, зунни и мах гваз куь патав хтана.­

Шарль  Перро

Таржума — Мерд  Алидин.

__________________________________________________________________________________

Фригърин цIирер

Япашни БачIах

(Гьикая)

Гьайванрихъ хьтин дуствал инсанрихъ тIимил жеда. (Мисал)

Лугьуда хьи, гъвечIи кицI гьамиша гурцIул яз амукьда. Ахьтин дуьшуьш заз чи кIвалени акуна.

Хьана кьван са гурцIул. Дахди заз пишкеш яз гъайи. Зун шад хьанай. Чан алай пишкеш хьуниз килигна.

Са гьафтедилай меркездай хтай вахани заз са пишкеш хкана, зун хайи йикъан гьуьрметдай — шенпIи. Зи шадвилик мадни лувар акатна.

“Им ваз подарок я зи патай”, — лагьана, ва­­ха шенпIи зи къужахда эцигна. За адаз “подарок” ваъ, дидед чIалалди “пишкеш”, “аманат”, “ядигар” лагь лагьанай. Ам захъ галаз рази хьанай.

ШенпIи япар виликди ханвай хьтинди тир. Ваха лагьайвал, цIийи жинсининди. Адал япаш тIвар эцигна. ГурцIулни зи рикIиз хуш хьанвай. ЧIар алай гъвечIи туп хьиз аквадай ам. Адаз  БачIах лагьана.

Гатфар жедалди шенпIи Япаш — кIвале, гур­цIул БачIах гьаятда —  дахди авунвай чими ку­мада яшамиш хьана. Чпикай чпиз са хабар­ни­ авачиз. Гьаваяр чими хьайила, за Япаш гьаятдиз акъудна. Ам акунмазди, БачIаха япар хкаж­на, тик кьунвай тум галтадиз башла­миш­на. Абур дуствилелди таниш жез кIан хьунин лишанар тир. Амма Япаша, пуф-ф ийиз, вичин­ чIарар цаз-цаз авунай. БачIах вичив агудзава­чир­.

Са арадилай БачIахни Япаш таниш ­хьана. Сифте сада-садахъай ни чIугуна, ахпа ката-калтуг майданда гьатна. Иллаки БачIах зиринг тир. Аквадай гьаларай, адаз теквили тади ганвай. Югъди кумадай экъечI тийизвай гурцIул, шенпIи за кIвализ хутахайлани, гьаятда са квехъ ятIани къекъведай. Зи фикирдалди, ам шенпIидин гьарайда жезвай.

Япаш лагьайтIа, хци къилихринди тир. Бязи вахтара ада БачIах тапасдивни ядай. ЯтIани ада и кардиз тIимил фикир гудай. Гьар сеферда Япаш акурла, БачIаха шенпIидиз къугъун теклифдай.

Марьям  Мамедова, 9 “б” кл. ученица

___________________________________________________________________________________

Бешлигдин мурз

(Мах)

Мискьи инсандивай девлет кIватIиз жедач. (Мисал)

Хьана кьван, хьанач кьван са девлетлу кас. Гьар няниз адан тавханаяр шемери нурламишиз хьана. И кардалди ам вич вичел ашукь тир. Адани вири шемер, кIвалера къунагъар, межлисар, мугьманар авайла, куь­кIуь­риз ихтияр гузвай. Амай вахтара гьар вад шеминикай сад куькIуьрунин буйругъ ганвай. Адан фикирдалди, а тегьерда вичин девлетар артухарзавай.

Девлетлу касди межлисар тухудай чIехи кIвалин цлар жуьт-жуьт шемеривди безетмишнавай. Къавукай екез туькIуьрнавай вад пипIен лампа куьрсарнавай. Абурун эквни чилихъди элкъуьрна эцигнавай гуьзгуьйри гужлу ийизвай. Лампайрани гьар сада кьилди лацу нафт цанвай. Им иесидин виридалайни кIани ва дамахлу лампа тир. Унлугъ лампа, харжияр гзаф жеда лугьуз, мискьи иесиди инкарнавай.

Хабар нивай? Хабар — гьа и бешлиг лампадивай. Са сеферда межлис куьтягь хьана, мугьманар хъфейла, иесиди бешлигдин са лампа туна, амайбур хкадарун буйругъна. И кар лампадин мурцаз бегенмиш хьанач. Амни вич вичиз хкахьна. Бешлиг хкахьайла, кIвале са кьадар мичIи жезвай. Гьикьван куькIуьр хъийиз алахънатIани, лампадин цIун мурз хкахьиз хьана. Инжиклу хьана, хъел атай иесидай акъатна: — Я Аллагь, им вуч аламат я?

— Аламат туш, — чIалал атана мурз. — Мискьивилин нетижа я. Амай мурцар хкадарайла зун текдиз амукьзава. Теквили зи сефилвал артухарзава, зи кIвалах зайифарзава. Эхирдай зи ашкъи квахьзава. КуькIуьра чун вад стхани. ТIимил курай чун, амма нурлуз курай. ЦIуд хилен лампайрин иесияр, белки, вун кьван кIеви туш.

Бешлиг лампадин мурца авур ихтилатди ие­сидиз регъуь авуна. Гьа чIавалай кьулухъ ие­сиди лампадин вад хелни куькIуьриз хьана.­

Лугьуда хьи, гъил ачухдиз вердиш хьайи иесидин кIвал лампадин нурлу мурцари къени гуьрчегарзама…

Фарида Мегьамедханова, 7-кл. ученица

___________________________________________________________________________________

Гьарфарин гъамар

(Мах)

ЧIалаз ранда язавайди халкь я. (Мисал)

Лезги чIал! Адан гьарфарганда 45 гьарф, са хизанда хьиз, дуствилелди яшамиш жезва. Абур бахтлу я, вучиз лагьайтIа, рахадайла, халкьди абур, маналу гафар арадиз гъиз, жумлаяр туькIуьриз ишлемишзава. Амма вири гьарфар и кардал сад хьиз рази хьанач. Вучиз лагьайтIа, абур бязи вахтара кьилди амукьзава, яни сагъ гафунин чкадал абур тек яз ишлемишзава.

Хабар нивай? Хабар — гьа и гьарфаривай чпивай. Са юкъуз абур, А, И, Ё, Э, Я гьарфар кIватI хьана ва абуру халкьдин патав теквилин патахъай арза гваз фин кьетIна. Виридалайни чIехи «А» кьиле аваз абур халкьдиз арза гуз фена. Халкьдини, патав арзачияр атайла, Аллагьди патай малаик ракъурзавайди хьиз, гьарфар къаршиламишиз ва абуруз жавабар гуз чIалан алим ракъурна. “А”-ди лагьана хьи, арзадиз атанвайбур гзаф гъамлу я, вучиз лагьайтIа, гзаф вахтара чеб текдиз амукьзава лугьуз. Гуя а теквал чпи зинданда хьиз акъудзава. Ахпа “Я” рахана. Ада лагьана: — Зун вуж ятIа, заз чизвач. Зун гагь глагол, гагь кIус, гагьни союз я. Икьван везифаяр хиве авай зунни тек я. Са рехъ жагъурна кIанда.

Хабар нивай? Хабар — чIалан алимдивай. Ада лагьана: — Ахьтин кьилдин ихтиярар ганвай куьн пара бахтлубур я. Бязи вахтара куьн текдиз амукьзаватIани, квез сагъ гафунин къуват ава. Куьн маналу я. Гзаф гьарфар куьн кьван азад туш. Абур маса га­фарихъ галаз гафуниз гьахьзава. Абур куь бахтунал пехил тирдини чизвани квез? Амма им акI лагьай гаф туш хьи, куьн гьамиша тек я. Гзаф гафара мана арадиз гъун патал куьнени иштиракзава. И карди лугьуз­ва хьи, куьне гьам кьилди, гьам маса гафарихъ галазни чIалаз гафарин маналувал гъизва.

Алимдин гъавурда акьур гьарфар шад хьана, кьулухъди элкъвена ва гилани абуру, гьа сифте хьиз, чIалаз къуллугъ ийиз, чпин бахтлу рехъ давамарзава ва, ян тагана, везифаяр тамамарзава…

Алия  Бейбалаева, 10-кл.

Муаллим – А.Ашурагъаев