Урусатда Советрин гьукуматдин къурулушри кIвалахиз цIуд йисалай алатна­вай­тIа­ни, Дагъларин уьлкведа цIийивилер, дегиш­ви­­­лер, дагъвияр большевикрин, инкъилабчийрин таблигъатдин гъавурда тун четин акъ­ваз­завай. ЯтIани 1930-йисара дагълух хуь­ре­ра школаяр, колхозар, культурадин ида­раяр кардик кутунив эгечIна. Са бязи хуьрера дуьз чил  авачирвиляй школадин дараматар сурарин винел эцигна, ихьтин аси кардиз динэгьлияр акси экъечIнатIани.

Хуьрера са бубат агьваллудаказ (малар, лапагар, ни­кIер гзаф авайбур) яшамиш жезвай бязибуру колхозрикай кьил къакъудна. Школайриз ая­лар, иллаки рушар, ракъур тийизвайбурни тIи­мил тушир. Дагъвийри, чпи аннамишни тийиз­, Советрин гьукуматдин векилрин кIва­лах­риз кьецI гузвай. Вилик-кьилик квайбуру, коммунистрин жергейриз гьахьна, хуьрера къуллугърин иесияр хьанвай са бязибуру савадсуз лежберар, малдарар, хипехъанар гъа­вурдик кутуна кIандай чкадал регьят, ам­ма лап ахлакьсуз, гьахъсуз, инсафсуз рехъ хкяна. Чпин гафуна гьат тавурбурукай, имансуз гьерекатрал наразибурукай, колхозриз гьахь тийизвайбурукай, Советрин гьукуматдиз аксибур, кулакар, халкьдин душманар авуна ва хуьрерай акъудна. Хизанар, гьатта аяларни, кIвачел залан дишегьлиярни, пудкъад йисалай алатнавай инсанарни. 1936-йисан зулун ва хъуьтIуьн варцара. Им лугьуз­ тежер хьтин инсансузвал тир.

Дагъустанвияр, гьа гьисабдай яз лезгиярни, хайи чилерилай са шумуд йикъан къене къариблух чилерал (лезгияр — Къиргъизистандин) суьргуьн авурдалай инихъ 85 йис тамам хьанва. И гъамлу, дарих, дертлу ва­къиа Къиргъизистанда къейд авун патал аниз и мукьвара РД-дин сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик Муслимов кьиле аваз Дагъустандин делегация фенвай. Адак РД-дин МЧС-дин министрдин заместитель, цIаяр кьуниз акси къуллугъдин руководитель Жаруллагь Маллаевни квай. Чун адахъ га­лаз­ гуьруьшмиш хьана ва чи арада итижлу, гьа са вахтунда рикI гьайифдив ацIурдай суьгьбетни  кьиле фена.

• Жаруллагь Гьамидович, Къиргъизистандиз фин гьикI рикIел атайди я?

— Анаг гьамиша рикIе авайди я. ГьикI ла­гьайтIа, ана жуван ватанэгьлийрихъ галаз  зи мукьвабурни яшамиш жезва. Зун лезгияр яшамиш жезвай хуьрериз инлай виликни са шумудра фейиди я. Алай вахтунда абурун гьал-агьвал кутугайди ятIани, абуру тежер хьтин четинвилериз, азиятриз, инсанрин писвилериз, алчахвилериз дурум гана. Чи бубаяр, дидеяр, халуяр аниз акъудна 85 йис тамам жезвай. И вакъиани къейд авун, ватан­эгьлийрин гуьгьуьларни ачухарун, чкадин ви­лик-кьилик квайбурухъ галаз гуьруьшни хьун патал чун аниз фенвай. Лугьун  лазим я хьи, чун атунал абур гзаф шад хьана. За ваз гьикI лугьун, 80-90-йисара авай яшлу итимар, дишегьлияр шехьзавай. Шадвиляй, чун чпихъ­ илифайвиляй ва, гьелбетда, чеб суьр­гуьн авур вахт, акур кьван азабар рикIел хтайла. Абурун суьгьбетрихъ яб акалайла, чи вилерални стIа­лар акьалтнай. Жува-жуваз суални гузва: мегер инсанар гьакьван инсафсузар жедани? За исятда Ашарин хуьряй тир Жамал эфендидин хтул Манана авур суьгьбет ахъайда.

— Зун — цIуд йиса авай аял, Жамал эфенди буба вири Кьурагь дереда гьуьрмет авай дин­эгьли, эфенди тир. КIвализ яракьар гвай чара итимар гьахьайла, зун ва амай аяларни дидеди куьчедиз ракъурнай. Ахпа заз акуна, итимри вири кIваляй акъудна. Баде, диде ше­хьиз акурла, чунни шехьиз гатIунна. Къунши­яр, хуьруьнвияр кIватI хьана, яргъалай тама­шиз акъвазнавай. Вилик кутуна, тухвана­ чун Кьурагьиз, анайни — Белиждин станциядал. Чун хьиз, хуьрерай, кIвалерай акъуднавайбурун тум-кьил авачир. Белки, вири Кьурагь дередин хуьрерин агьалияр ина авай. Бе­гьем партал алачир, недай ризкьи гвачир, гьиниз тухузвайди ятIа чизвачир инсанар. Аяларни гзаф авай. Вири чуькьвез — чуькьвез гьайванар­ тухудай вагонриз яна. Поездди­ чун тухвана. Вагонриз язавай шикил гилани вилерикай кара­гзава. Винтовкаяр гвай аскерар, къаргъишарзавай ва шехьзавай дишегьлияр, аялар, абуруз са куьмекни тежезвай ва гьа идакди ажугъди кьунвай, сефилвиле гьатнавай итимар…

Станцийрал акъвазиз-акъвазиз физвай чун Ростовдиз пуд лагьай юкъуз агакьна. Чал алай гьал акунайтIа. Белки, гьайванарни и гьалда жедачир. Кьве суткада вагонрай акъуд­ тавунвай чун чиркери кьунвай. Ростов­да­ чун гьамамриз тухвана. Чуьхвейдалай гуь­­­гъуьниз мад вагонриз хъияна. Бегьем пар­тал­ алачиз, кьеженвай хейлинбур начагъ хьа­­на, бязибуру гьамишалугъ вилер акьална­. Ре­кье­ гьикьван вахт хьанатIа рикIел аламач, чун Къиргъизистандиз, Бишкекдиз гъана, анай­ни, машинриз ягъиз, баябан чуьлдиз тухвана.­

Кьуд пад живеди кьунвай. Патарив кIвал, я хуьр гвачир. “Куь кIвал-югъ гьа и чуьл я”, — ла­­­­гьана чун иниз гъайибуру. Чилел са хара пе­­­рер, кацаярни гадарна. “Квез яшамиш жедай фурар, къазмаяр эгъуьна”, — буйругъна, хъфена. Итимар фурар эгъуьнунив эгечIна, ди­шегьлиярни аялар, векьер-кьалар, самар, кул-кусар жагъуриз, чуьл тирвал чкIана. Чи хи­­занда 15 кас авай. Гьа чуьлдиз анжах ругуд­ кас агакьна. Гьахьтин мусибатар акуна чаз, са тахсирни квачир инсанриз. Гьукуматдин векилри чаз кьур вири инадрикай рахаз, мад се­ферда рикI тIариз кIанзавач. За жуван лезги жемятдал дамахзава, вири уламрай, гзафбур кьенатIани, лайихлувилелди экъечI­на, сада-сад хвена.

ХъуьтIяй акъатайла, чна гъилералди къаналар эгъуьнна. Пуд барак эцигна. Гатфарихъ чил къарагъарна, гьажибугъда, къуьл, мух ца­на. Яргъал хьиз Поволжьедай акъуднавай немсер яшамиш жезвай. Инай-аниз куьч жезвай къазахарни авай. Гьа немсери, къазахри, бязи къиргъизрини чаз куьмекар гана.

Баракра яшайиш са тIимил регьят хьана. Инлай чун мад санихъни ахкъуд тийидайди чир хьайила, мумкинвилер авай са-сада кумаяр, ахпа кIвалер эцигиз гъиле кьуна. НикIе­ра техил, гьажибугъдаяр, чугъундурар, тенбек, векь цаз эгечIна. Яваш-яваш къиргъизри чун техникадалди, герек маса алатралди таъ­минариз хьана. Яваш-яваш кIвалахар ви­лик фена, яшайишни хъсанвилихъ элкъвена. Чи халкьдин векилри, акьалтай кьван че­тинвилериз, азабриз (яшайишдин шартIар, азарар, кьиникьар, гьахъсуздиз гьар садан пелел алкIурнавай “халкьдин душман” тIам­гъа) муьтIуьгъсузвал къалурна, са затIни ала­чир­ чкадал хуьрер, колхозар, совхозар арадал гъана, — туьтуьна кьагьар, шел аваз лагьана 95 йиса авай Манан бубади.

— Лезгияр К.Марксан тIварунихъ галай колхозда (адаз 9 — хуторни лугьузва), Жингижер ва Чуйск хуьрера яшамиш жезва, — давамарзава вичин суьгьбет Ж.Маллаева. — Лезгийрихъ­ галаз хуьрера агъулвияр, табасаранар ва гьакI къиргъизарни (тIимил) яшамиш жезва.

• Къариблухдиз акъатнавай чи ватан­эгьлияр гьи хуьрерай ятIа тайин яни?

— Гьелбетда. Къиргъизистандиз 1936-1940-йисара Кьурагь райондин Кьурагь, Ур­сун, Шимихуьр, Хпеж, Хпуькь, Кукваз, Ашар, Гельхен, Штул, Бурши-Макьар, Кьасумхуьруьн райондин Ичин, Алкьвадар, Кьасумхуьр, Хив райондин ЦIинитI, Хъукьвар, Кашанхуьр, Хвереж, Агъул райондин РичIа, Чирагъ, Тпигъ, Бур­кIихъан, Хутхул хуьрерин агьалияр акъуд­на. Ана Акуша, Чарода, Шамиль районрин кьуд хуьруьн агьалиярни ава. Алай вахтунда Къиргъизистанда яшамиш жезвай лезгийрин кьадар 30 агъзурдалай алатнава. Лагьана кIанда хьи, 1956-йисуз СССР-дин Верховный Советдин репрессийрик акатай халкьарилай нагьахъсуз эцигай  тахсирар алудзавай къарар кьабулайдалай гуьгъуьниз  къариблухдиз акъудайбурун хейлин веледри чпиз Россияда, Европадин уьлквейра бинеяр кутуна.

За Манан халудиз вун ватандиз хтайди яни лагьана суал ганай. Адан жаваб рикI къарсатмишдайди тир.

“Хайи кIвал, дагълар, чи гуьзел яйлахар са чIавузни рикIяй акъатайди туш, чан хва. Ватандикай фикир авун рикIин акьалтI тийир тIал тир. ЯтIани залай хайи хуьруьз хъфиз алакьнач. Вучиз лагьайтIа, зи бубайрилай, хизандилай фитне, чаз душманвал авур ксарин чIулав суфатар акваз кIан хьанач…”

Эхь, гьа чIавуз чи са бязи инсанрин алчахвал, пехилвал, писвал себеб яз, агъзуррал­ди зегьметчи, къени, дугъри, динэгьли ксар къариблухдиз акъатна. Абурухъ галаз Урсунрин хуьряй тир зи дидедин буба  Эсе­дул­лагь­ Ягьяевни, адан вад касдикай ибарат хизанни. Стхаяр Ягьия, Къазимегьамед, Муртузали. ЧIе­хи стха Гьабибуллагьа Ватандин ЧIе­хи дя­веда иштиракна. Ам Берлиндив кьван агакьна. Гьа эхиримжи женгера телефни хьана.­

И гъилера фейила, зун Султанат  (адан 92 йис я) халудсусахъ илифна, мугьманар адан гадайрихъ галаз танишарна. Къазимегьамед халудин хтул Магьарам Жингижердин медресани галай кьилин мискIиндин имам я. Ада кIуьд йисуз Пакистанда кIелна, гьукуматдин ва диндин институтар акьалтIар­на. Адаз хинди, араб, ингилис, къиргъиз, урус чIалар чизва­. Пара зигьинлу, къени, нуфузлу, чкадин агьа­лийрин арадани еке гьуьрмет авай хтул я. Адан крарал, алакьунрал зун шад я. Магьарама виш аялди кIелзавай медресадани тарсар гузва. Гаф кватай чкадал лугьун, маса мискIин­дин имам куквазви Гьасан Гьасангьуьсейнов я.

Лезгийрин хуьрер чIехибур я. Гьарна 10-15 агъзур кас яшамиш жезва. Агьалийрин яша­­йишни пис туш. Гзафбуру малар хуьзва. Кьилдин ксариз гьатта нехирар (200-500 мал) ава. Герек вири ем (векь, сенаж,  комбикорм, си­­лос) чпи гьазурзава. Жегьилри ди­де-бубайриз куьмекар гузва, зегьмет чIугваз­ва, кIелза­ва, — давамарзава ихтилат Жаруллагь Гьамидовича. — Аяларни кваз ислам дин­дал кIеви я. Шариатдин вири къанунар, ян тагана, кьилиз акъудзава.

Хуьрера чун школайриз, мискIинриз, гьукумдин идарайриз фена, ватанэгьли агъса­къал­рихъ, жегьилрихъ, имамрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Мисал яз, К.Марксан тIва­рунихъ галай колхоздин школада 2 агъзурдалай виниз аялри кIелзава. Абурукай 487 аял лезгияр я. Школадин директорвиле агъулви дишегьли Абдурагьманова Майяди кIвалах­за­ва. Зирек, кар алакьдай, вичин везифайрин гъавурда авай пешекар, регьбер я.

Чун пара хушвилелди хейлин йисара Къир­гъизистандин юстициядин министерст­вода, ахпа цIувад йисуз Бишкекда халкьдин суддин председателвиле кIвалахай Али Ос­манович Касимова кьабулна. Адан 82 йис хьанва. Адан рухваярни къуллугърик ква, руш Америкада ава.

Аслан Мегьамедов Къиргъизистандин парламентдиз хкянава. Ичинви Мугьаммад Гьасан, Мугьаммад Гьуьсейнов еке карчияр я. Вири лезгийрин мецел Рустаман тIварни ала. Зурба кьасабчи тир ада ватанэгьлийрин малар кьабулзава, маса гузва ва иесийрив нагъд пул вахкузва.

• Чи делегациядиз ватанэгьлийрин гьал-агьвал гьикI акуна?

— Виридалайни кьилинди, абурукай чкадин агьалияр хьанва. Къиргъизрихъ галаз дуствилин, амадагвилин алакъаяр ава. Са ва­танэгьлини къиргъизрикай чIурукIа раханач. Чибуруни чпиз ганвай ихтияррикай ге­гьеншдиз менфят къачузва, республикадин гзаф хилера кIвалахзава. Жегьилри вузра, махсус заведенийра кIелзава. Хейлин же­гьил­ри къецепатан уьлквейра кIелзава, кIва­лахзава. Мисал яз, зи халуйрин ва имийрин рухваяр, рушар Бельгияда, Израилда, Китайда, Францияда, Америкада, Иранда, Ду­бай­да, Люксембургда ава. Алатай йисуз за саки вири Бельгияда кIватIна ва рикIел аламукьдай гуьруьш кьиле тухвана. Заз, жуван халкьдин векилрал­ дамах авунивди, тестикьариз кIанзава, чи­бур акьуллу, зигьинлу, чирвилерихъ, илимрихъ цIигел ва кар алакьдай инсанар я. Абуру чпин кьил, гьи уьлкведа хьайи­­тIани, лайихлувилелди, баркалла алаз акъудзава. Сагърай чи халкь гьахьтин веледар, чпин крарал дамахдай рухваярни рушар майдандиз акъудзавай.

Инал чи ватанэгьли, вири дуьньядиз малум хьайи кьве вахан — Зитадин ва Ги­тадин диде Зумрият Резахановадикайни рахун тавуна жедач. Ам мергьяматлувилин “Зита ва Гита” фондунин регьбер я. Къиргъизистанда адаз еке авторитет ава. Адаз, республикадин президентдилай эгечIна, вири руководителрин кабинетрин ракIарар ачух я. Фондуни начагъ аялриз вири жуьредин куьмекар гузва.

Зумрият вахахъ галаз чун Чуйский областдин губернатор Эркин Тентишева, Сокулинский райондин гьакимди, Къиргъизистанда авай Россиядин консулди, чкадин муфтий Замир Рагъиева кьабулна. Абуру Женгижер хуьре кьиле тухвай ясдин митингдани иштиракна. Аниз ватанэгьлияр акунихъ цIигел хьанвай кьуьзуьбурни, коляскайра аваз начагъбурни, гзаф жегьилар, аяларни атанвай. Чун вири сурарал фена. Штулви жегьилди ясин кIелна. Вирида къариблухдин чиликай месни яргъан хьанвай рагьметлубуруз дуьа авуна. Рахайбуру дагъустанвийри гьихьтин четин шартIа­ра зегьмет чIугунатIа, Къиргъизистандин экономика вилик финик гьихьтин пай кутазватIа, дуствилелди гьикI яшамиш жезватIа, лагьана. Мярекат рикIел аламукьдайди хьана. Хкведайла, ватанэгьлийри са тIалабун авуна: “Чун ина авайди квез чир хьанва. Алакъа атIумир, къвез-хъфиз хьухь. Ватандихъ чун гьамиша цIигел я…”

Эхь, чна алакъаяр гегьеншарда. Областдин, райондин гьакимрихъ, муфтиятдихъ галаз и жигьетдай меслятар хьанва. Абур инизни къведа, чун гьанизни  фида. Сагъвал ва къуватар гурай жуванбуруз, гьина аватIани. Къуй виринра гьахълувили агъавалрай!

***

9-ноябрдиз “Дагъустан” РИА-да республикадин СМИ-рин векилар Къиргъизистандиз ватанэгьлийрин патав фена хтай Дагъустан Республикадин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик Муслимовахъ ва РД-дин МЧС-дин министрдин заместитель, цIаяр кьуниз акси къуллугъдин  руководитель Жаруллагь Маллаевахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Гьа са вахтунда тешкилай видеоконференцияда Къиргъизистандай мергьяматлувилин “Зита ва Гита” фондунин председатель Зумрият  Резахановадини  иштиракна.

— Чаз Зумрият Резаханова республикадиз атунин ва Къиргъизистандиз дагъустанвияр акъудайдалай инихъ 85 йис тамам хьуниз талукь яз тухузвай мярекатра ада иштиракунин теклиф атанвай, — суьгьбетдив эгечIна Энрик Муслимов. — Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликован тапшуругъдалди аниз тамам делегация фена. Лугьун лазим я хьи, чун къиргъизри ва ватанэгьлийри пара хушвилелди, чимивилелди кьабулна. Са рахунни алач, 1936-1945-йисара абуру тежер хьтин четинвилериз дурум гана. Амма виридалайни кар алайди: чи ватанэгьлийри ана хуьрер, майишатар арадал гъана. Милли адетар, чIалар, культурадин ивирар хвена. Ватандивай яргъаз акъатнавай ксари чеб гадарнавайбурайни кьазвай.  Гила абурухъ ихьтин фикир амукьдач, чна ватан­эгьлийрихъ ва Къиргъизистан Республи­кадихъ галаз са шумуд рекьяй ала­­къаяр тайинарда, физ-хкведа, аэрофлотдин Махачкъала-Бишкек гими кардик кутадайвал ийида.

Зумрият Резахановади лагьай га­фари гьар садаз таъсирна. “За фадлай ихьтин гуьруьшдикай фикирзавайди тир, — лагьана ада. — Зун хайи макандикай ­дидеди ийизвай суьгь­­­бетрихъ, ихти­лат­рихъ, кьисайрихъ, махарихъ яб акализ ­чIе­хи хьайиди я. Ана чун гуь­тIуь гьал­­къада ава­чир­­тIа­ни, чи ихтиярар сер­­гьят­ламиш­­за­ва­чир­­тIани, Ватан гьамиша ри­кIе авай. Чна ана азад­диз уьмуьр кечирмишзава, кIва­лах­зава, кIел­за­ва, мил­­ли мярекатар теш­­­к­ил­за­ва. Са куьникайни дарвал авач. Куьн атуни чи гье­вес хкажнава, ватанэгьлийрихъ галаз ала­къаяр гегьеншарунин умудар артухарнава. Авайвал лагьайтIа, чакай гзафбур куьн мугьман жедайдахъ агъун­вачир. Куьне чун тежер кьван ша­дарна”.

Жаруллагь Маллаева журналистриз чеб гуьруьшмиш хьайи ватанэгьлийрин уьмуьрдикай, хизанрикай, алай девирдин жегьилрин къайгъуйрикай ихтилатна. “ЧIехи хуьрера яшамиш жезвай чи ватанэгьлийри туьквенрай  суьрсет маса къачузвайди туш, вири чпи гьасилзава. Абур халисан зегьметкешар я”, — алава хъувуна Ж. Маллаева.

Нариман Ибрагьимов