И мукьвара чна газетда (43-нумра) “Дидейри кIвалахдани?” макъала чапнавай. Гьадан ван хьайиди хьиз, “Культура” телеканалдай тамам са сятда, “ЦIийи диде-бубаяр” (“Новое родительст­во”) лишандик кваз, цIийи шартIара диде-бубайри аялар тербияламишунин месэлаяр вере­вирд­завай.

Дугъриданни, вири “цIийи” хьайила, диде-бубаяр, абурун везифаяр, аялар, тербияни “цIийи” жедачни? Гьуьжетда иштиракзавайбур РАН-дин жуь­реба-жуьре хилера (институтра) къуллугъзавай чIехи векилар — илимрин докторар­, кандидатар тир. Чебни (кьуд кас) — дишегьлияр. Абур дидеяр, хизанар авайбур яни, тушни раижнач. Амма абурун рахунар, гекъигунар фикир желбдайбур тир. Гьавиляй и веревирдерни арадал атана.

Чи обществоди социализмдиз, Советрин (за и гаф чIехи гьарфунилай кхьизва) школадиз ваъ лагьана, цIийи (куьгьне) капитализм­дин ивиррихъ (къиметлу затIарихъ) гьерекатиз, гила 30 йис тамам хьанва.

Советрин школадин чкадал капитализмдиз хас жуьреба-жуьре тешкилатар (институтар) арадал гъанва: лицеяр, гимназияр, колледжар… КьетIен “алакьунар” авайбур патал “Сириус”, “Олимп”, “Люминари”, маса жуьредин мектебарни, гьатта искусственный акьул (интеллект) лугьудайдини кардик кутунва. Лугьудайвал, аялар тербияламишун, абуруз чирвилер гун  патал чахъ вири ава! Амма…

Советрин школадилай тафаватлу яз, и ви­ри шартIар хсусиятчийрин гъиле ава, вири къуллугъар, чирвилер, вердишвилер пул­дихъ­ я. “Образовательные услуги” ибаради и кар тестикьарзава.

Аялдикай аял хьана кIанзаватIа, диде-бубадиз кьилди муаллимар, тербиячияр, тренерар, мастерар ва икI мадни маса къуллугъчиярни пулдихъ кьадай (къачудай) ихтияр  ганва! Эхь! Ихтиярар тIимил туш! Амма диде-бубадихъ пул авачтIа?..

Зун куь иллаки тажубарна лагьайтIа, дискуссиядин иштиракчийри рикIел хкайвал, Со­ветрин школада аялар вири сад хьтин шар­тIара, сад хьтин программайралди, истеми­шун­ралди, чебни саки вири яшара коллективда аваз (октябрятрин, пионеррин, комсомолдин ва икI мадни), санал кIелиз, ял ягъиз­, зегьмет чIугваз, сиягьатриз физ, спортдин сек­цийра, яратмишунардайбурун кружокра тербияламишзавай. Вири харжияр государст­води вичин хивез къачунвай.

Мектеб акьалтIарзамазди, жегьилдиз  кIва­лахдай чка гузвай. КIвалахдин стаж (тежриба) къачурдалай кьулухъ вуздиз, масанриз­  гьахь, чирвилер хкажа, виниз тир пешекарвал къачу. Зегьмет чIугвадай чкани виликамаз гьазурзавай.

И карди гуя жегьилриз чпиз кIани рехъ, пеше хкягъиз манийвалзавай, абурукай индивидиумар (чпихъ чпин хсуси уьмуьр, къилих авайбур) жезвачир… (?)

Зун гъавурда акьурвал, дискуссиядин иштиракчийри индивидиумар-индивидуалистар (чеб вине твазвай, чпелай гъейри масабур таквазвай демонар, инсафсузар) тербия­ламишун хъсан яз гьисабзава. Гьи девирда?..

И “цIийи” алимрин ихьтин тестикьаруни зи бейни элкъуьрна. Советрин школадилай вири дуьньядин кIвенкIвечи фикиррал алай педагогрини, психологрини, демографрини, экономистрини чешне къачурди гьикI рикIе­лай фенатIа?.. Ибуру чпи гьи школада кIел­натIа?..

Чпин къаст, руьгь, уьмуьр, жавабдарвал, уьтквемвал, чирвилер авачирбурукай  Матросоварни Гастеллояр, Эмироварни Алиевар, Королеварни Келдышар, Гагаринарни Титовар… гьикI хьанатIа?

Дискуссиядин иштиракчийри къейд авурвал, чи къенин “цIийи” диде-бубайри Европадилай чешне къачузва. ИкI тавуртIа, чи хи­занар, аялар, абурун акьул, чирвилер, алакьунар  арадал атун гуя хейлин кьулухъ гала­мукьда… ЧIалахъ жедай гьакъикъат я жал?

Мад са кар: хизанра алай вахтунда  — сад, тек-туьк дуьшуьшра кьвед ва я пуд аял жезва. Кьвед-пуд аял авай диде-буба уьмуьрдин­ гзаф няметрикай, мумкинвилерикай магь­рум жезва лугьузва. Чи “цIийи” хизанра гьавиляй сад лагьай аял диде-буба 30-35 йисан яшариз акъатайла жезва. Ахпани аял са ни ятIа (кIва­лел кьунвай) тербияламишзава. Пул­дихъ­ кьунвай “пешекарри”. Им “цивилизованный”, яни виликди фенвай обществодин къайда я лугьузва. Сифте нубатда кIвал-югъ, девлетар, агьвал, чIехи къуллугъ жен. Ах­па, вахт агакьайла, аял хьайитIани пис туш… (?)

Амма гьайванрини, гьатта гьашаратрини чпин гележег амукьун патал аладун-кагьадун, яни несил арадал гъун вилик кутазвайди тестикьарзава гьакъикъи илимди. Бес икьван асирра яшамиш хьайи несилри (инсанри) виридалайни чIехи девлет аялар я лу­гьуз­вачирни? ГьакI тушни гилани? Чи кьилин закондани (Конституцияда) обществодин кар алай девлет аялар тирди, вири къайгъуярни гьабур хуьнихъ, тербияламишунихъ элкъуьруникай ибарат тирди къейднавачни? Искусственный интеллект инсанри арадал гъунин мурад мегер аялар тахьун  паталди яни?

Европадин “цивилизацияди” хизан терг авун, аялар маса къачун агалкьун яз къалур­зава. Гьавиляй са жинсинин эвленмиш хьунарни пропаганда ийизва. Бес гележег гьихьтинди хьун мумкин я? Ни хуьда Ватан, ни да­­вамарда эсил-несил?

За гьиссзавайвал, эгер чи а дережадин илимдин сагьибрини гьа “цивилизацияди” ин­сандиз вири ихтиярар, мумкинвилер гузвайди яз гьисабзаватIа, аялар хсуси девлетрилай (машинрилай, къизилрилай, кIвалери­лай ва икI мадни) кьулухъ эцигзаватIа, им “инсан­дин чин алай” общество я гьикI лугьу­да?­ Ая­лар инсаниятдин къелемлух хьиз туш­ни? Къе­лемлух тахьайтIа, багълар, тамар кьура­дачни? Квахьдачни чи хизанар? Амукьдани чахъ гележег?..

Передачада мукьвал-мукьвал аялар патал чи туьквенра, базарра, пуллу ампайрин кIвалерани гьам къугъвадай, гьам алакьунар, чирвилер артухардай затIар гьикьван булдиз аватIа къалурзавай. Амма абурун къиметрикай са гафни лагьанач. Нинияр — кIани кьван, аялар — садни?..

Чи шартIара пара хизанра аялдиз са кIвачин къапар къачун патал  диде-бубайрин вацран мажибдин са пай физва. Бес амай шартIар гьикI таъминарда?

Чахъ чарарал, документра, къарарра, къа­нунра кхьенвай ихтиярар вири ава. Хизан ку­тадай, эвленмиш жедай, аялар хадай, хуьдай, кIвалахдай, сиягьатриз фидай… Амма абу­рукай менфят къачудай мумкинвилер?  Чи хизанар чукIунин, аялар къвердавай тIимил хьунин, жезвайбурни дидедин бедендик кумаз нефинжбур, начагъбур хьунин асул себебар социальный барабарсузвал, хсусият, зегьметдин нетижаяр дуьздаказ пай тавун, лап гъвечIи са дестедив девлетрин асул пай (хсу­сият) вугана, чIехи пай (90%) агьалияр ке­сибвиле, къекъверагвиле хьун тирди гзаф сеферра гзаф векилри раижзава. Социализм­ди ахьтин гьахъсузвилерал эхир эцигайди тир­. Амма дуьнья тIуьналди тух тежезвай ам­­пайриз ам дуьз кар яз акунач. Вири сад хьана, тергна чи умуми, виридаз сад тир кIвалин-государстводин къурулуш. Тарашна ви­­­­ри халкьди арадал гъайи, а залум дявейралди хвейи  вири эменни. Гуя вири “цIийи” хьана. Гила тербияни, гузвай чирвилерни, акьуларни “цIийи” ийиз алахънава. “ЦIийи” диде-бубавал мудда твазва. Европада хьиз, “виликди фенвайди”…

ЧIалахъ гьикI жеда? Вуч вилик кутада?.. Роботрини компьютерри, смартфонри тербияламишзавай несилрикай инсандин руьгь авайбур жеда жал?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор