“Лезги — урус гафарган”- дикай  алим, лингвист Нариман Абдулмуталибова вичин фикирар лугьузвай макъала “Лезги газет”, №3-6”, 2018-й.) за дикъетдивди кIелна. Са тIи­мил вахтунилай жаваб яз “Лезги газетдиз”  (№ 9) Гьаким Къурбанан “ЧIалан девлет квадар тийин” материал акъатайла, Н.Абдулмуталибован макъаладиз ва “Гафаргандиз” зун мад сеферда килиг хъувуна. Инал зазни “Гафаргандикай” чапнавай кьве макъаладикай, абурун авторрикай ва чIал вилик финикай жуван фикирар лугьуз кIанзава. 

Педагог, алим, тIвар-ван авай лезги писа­тель, галатун тийижиз кIвалахзавай чIехи зегь­метчи Къурбан Халикьович Акимов халкьдин арада  неинки писатель яз, гьакIни лезгивилихъ рикI кузвай, вич лезги хьунал да­­мах­завай, милли гьиссерив ацIанвай ва­тан­перес яз машгьур я. Адахъ лайихлувилер­ тIимил авач. А лайихлувилер Нариман Аб­дул­муталибова вичин макъаладани къейднава. Зи патай Къурбан Халикьович гьакъи­къатдани гьуьрмет авай инсан я. Ада туь­кIуьр­навай “Лезги-урус гафарган” еке зегьмет­ чIугунин нетижа хьанва. “Гафаргандин” чIехи артуханвал ам я хьи, ана чи чIалан хазина хуьн патал, ишлемиш техйизмайбурни, ну­гъат­ринбурни кваз, лезги чIала авай (вири акатна­вачтIани) гафар ганва. Им баркалла гъизвай кар я.

“Гафарган”  лезгийрин арада  фикир тагана амукьнавач. Яратмишунардай интеллигенциядин векилри веревирдер ийизва, чпин фикирар лугьузва. Им тIебии карни я. Вучиз лагьайтIа словардин (гафаргандин) метлеб къенин ва къвезмай несилар патал лап зурбади я. Словарь — им  ата-бубайрилай башламишна халкьдин кьисметрикай, зегьметрикай, шадвилерикайни пашманвилерикай, азаб- азиятрикай, фагьум-фикиррикай шагьидвалзавай, халкьди вичи-вичиз эцигзавай надир са гуьмбет я. Гьавиляй карди лугьуз тежер кьадар жавабдарвал истемишзава.

Им гафарган яни, тахьайтIа словарь? М.М.Гьажиеван “Русско-лезгинский словарда” “гафарган” гаф авач. Б.Б.Талибован “Лезгинско-русский словарда” адаз ихьтин баян ганва: “Гафарган  -редко словарь; словник”. Яни “гафарган” гаф, вичихъ “словарь” метлеб ва яргъа синоним “словник” аваз, лезги чIала кьериз ишлемишзава.

Ожегован словарда “словник” гафуниз ихьтин баян гузва: (спец.)  “Алфавитный список, ре­естр слов в словаре”. Маса авторри и гафунин мана са тIимил гегьеншдиз ачухарзава: “Слов­ник — это реестр, каталог единиц (слов, словосочетаний), выбранных из источников словаря, предназначенных для включения в словарь и подлежащих определению и описанию”.

Аквазвайвал, урус чIала “словник” ва “сло­варь” сад хьтин мана авай гафар, синонимар туш. Лезги чIала, Б.Талибован словардиз килигайтIа, абур синонимар я. Урус и кьве гаф лезги чIала синонимар тирди Гьаким Къурбана “Гафарганда” кьве чIалал ганвай “Сифте гафунайни” (Предисловие) аквазва. Лезги чIалал кхьенвай “Сифте гафуна” гьатда­ М.Гьажиеван, Б.Талибован, А.Гуьлмегьамедован словарризни “гафарганар” лугьузва. Ана къе вирида ишлемишзавай “словарь” гаф ерли авач. Амма Предисловияда “гафаргандиз” “словарь” лугьузва. Гекъигун патал: “Лезги-урус гафарган” сифте яз акъатзава.” (5-чин). “Лезгинско-русский словарь” издается впервые”. (7-чин). Авторди авунвай таржума (“словарь”) дуьзди я.  Ингье, гьавиляй, “Лезги-урус гафаргандиз” адан автордини лезги чIала фадлай кьабулнавай гаф (Преди­словияда) “словарь” лугьузвайвиляй, кIелза­вай­буруз “Гафарган” словарь хьиз аквазва. Им тажуб жедай кар туш. Словник (алфавит­дин къайдада гьазурнавай гафарин кIватIал) — им словарь кхьидайла, авторрин гъиле жезвай асул материал­ я. Словардик кутадай гафар гьа и кIватIал­ди­кай хкязава. Ахпа, словник вишералди тираж аваз акъудна лагьана, заз икьван чIа­вал­ди ван хьанач. Гьар гьикI ятIани Гьаким Къурбана, “Гафарган” гьазурна­, лап хъсан кар авунва. Адакай вичин жуьредин словарь хьанва. Амма тестикь хьанвай къайдайрилай элячIна, ктаб туькIуьрнавай жуьре, ана рехъ ганвай гзаф ягъалмишвилер­ акурла, алим Нариман Абдулмуталибова (заз хабар авайвал, ада докторвилин диссер­тация кхьена куьтягьнава) вичин веревирдер авай, теклифар гузвай макъала кхьин тIебии кар я.

Ша, гила чун лезги-урус гафаргандал ва адаз талукьарнавай макъалайрал хквен. Словарь чапдай акъатайла, полемика арадал атун адетдин кар я. Гьарда вичин фикирар лугьузва, ктабдик квай нукьсанар къалурзава, критика ийизва, теклифар гузва. ЧIалан илимдай пешекар Нариман Абдулму­талибован макъалани гьа ихьтинди я.

Хиве кьуна кIанда, Н.Абдулмуталибов лезги лингвистикада алай вахтунда чахъ авай чIехи алим я. Пешекарди, илимдин къанунрал бинеламиш хьана, делилламишнавай вичин фикирар лугьузва, автордин лайихлувилер къейдзава, адан кефиник  хкIан тийидайвал, хъсанвал кIанз, критика ийизва. Гьахълу критика инкар ийиз жедайди туш.

СССР-дин АН-дин Дагъустандин филиалди 1956-йисуз “Лезги чIаланни урус чIалан словарь” гьазурун лингвист, Дагъустанда сад лагьайди хьайи  филологиядин илимрин доктор М.М.Гьажиевал тапшурмишнай. Амма га­латун тийижиз, югъ-йиф талгьана кIвалах­за­вай чIехи алим вахтсуз, 1958-йисуз рагьметдиз фена. Адан кар бажарагълу лингвист Бу­кар Талибова давамарна. Словарь туь­кIуьр­на чапдай акъудун патал цIуд йис вахт герек хьана. М.М.Гьажиеван “Русско-лезгинский словарь”, Б.Б.Талибованни М.М.Гьажиеван “Лезгинско-русский словарь” акъудун халис игитвилиз барабар кар я. И ктабрикай чна къенин юкъузни менфят къачузва.

А йисарилай инихъ лезги чIал йигиндиз вилик фена, девлетлу хьанва, чна хейлин цIийи гафар ишлемишзава. Винидихъ тIварар кьунвай словаррин бинедаллаз, дегишвилер кухтуна, цIийи словарар акъудунин чарасузвал арадал атанва. “Гафаргандивай” (вичиз урусдалди “Лезгинско-русский словарь” лу­гьузватIани) виликдай акъатнавайбур эвез ийиз жезвач. Ана ягъалмишвилер, татугайви­лер тIимил авач. Гафаргандикай хуш татай бязи месэлайрикай зазни кьве келима лугьуз­ ­кIанзава. ЦIийи ктаб акъуддайла, адан автор­диз куьмек хьунин мурад аваз.

Эгер гафарганда теклифзавайвал, лезги аялар глаголдиз “глагул”, антологиядиз “анталуги”, орфоэпиядиз “арфаэпи” ва икI мад урус чIалай атанвай гафара “о” сесинин чкадал “а”, “у” лугьуз, кхьиз вердиш хьайитIа, чи­ аялар савадсузбур жеда. Урус чIалай абуруз къведай къиметар “кьведар” я. Дугъриданни, виликдай урус чIалал рахадайла гзаф лезгийри “о” сесинин чкадал “у” лугьузвай. Им сес арадал гъизвай артикуляциядин аппарат цIийи сесинив вердиш тахьанвайвиляй тир. Лезги гафара “о” сес авач лагьана, къе ам маса чIаларай атанвай гафара “а”-дални “у”-дал эвез авун дуьз  яни? Маса месэла я, эгер “о” сес авай урус гаф чи чIалаз фадлай ата­на, “о”-дин чкадал “у” ишлемишун халкьди кьабулнаваз хьайитIа. Мисал: картофель — картуф, картуфар. Лезги чIалаз “о” сесни гьарф фадлай атанва, халкьди абур кьабулнава. Им чIал вилик финин къанунрихъ галаз­ кьазвай кар я. Хуьрерин тIимил савадлу ва я савадсуз, чIехи яшарин агьалийрилай гъейри, къе лезгийри “школадиз” “шкула” лугьуз­вач­.

Гекъигун патал. Виликан девирра урус чIа­­ла “ф” сесни гьарф авайбур тушир. Урус словаррай “ф” гьарф авай ихлас гьич са урус гафни жагъидач, авайбур вири къецепатан чIаларай атанвайбур я. А девирда къецепатай кьабулнавай гафара урусри “ф”-дин чкадал “хв” лугьузвай: “Хведор” (Федор). Къе садани “хвестиваль” (фестиваль) лугьузвач.

Алай вахтунда чпи лезги чIал хуьзва, ам михьи ва девлетлу ийизва лугьузвай “лезгиперес” деятелрин са десте пайда хьанва. Абур, халкьди кьабулнавай гафарин чкадал цIийи гафар-къундармаяр туькIуьрна, чIала тваз алахъзава. “Улуб”, “зари”, “заридар”, “итиж”, “кирам”, “еримлу”, “бейзат”, “шира” ва икI мадни цIудралди къундармайри япара эцязава. Мисал патал “итиж” (интерес), “итижлу” (интересный), я тахьайтIа “зари” (пи­са­тель)  къачун. “Интерес” — им урус чIалаз немс чIалай ва анизни латин чIалай “интэр­эссэ” атанвай гаф я. Ам къецепатан гзаф чIа­лари кьабулнава. “Зари” лезги гаф туш. Ам фарси (иранвийрин) чIалай (“къизилдин”, “нур, цIарцIар гун”) лезги чIалаз атанвай гаф я. Лезги чIала: Зарият, Зарханум, Зарифа, За­ра, За­рема, зар алайди ва икI мад гьа мана квай га­фар я. Бязи ав­торрин гафарай, “зари” — им (Да­гъустандин чIаларикай сада) куьтендик кутIундай яц лагьай чIал я. АкI яз хьайи­тIа, писателриз зарияр вучиз лугьуз кIанзава? “Зари” гафунихъ “писатель” мана гьинай атанва?

Вич и гафар “Алпандин улуб” ктабдай къачунвайбур я кьван! Чи чIал дегь заманайрилай авайди къалурун патал.

Лагьана кIанда, лезги халкь, лезги чIал  дегь заманайринбур тирди тарихчийри, археологри, гьа жергеда аваз къецепатан алимрини фадлай субутнава. И кар патал абуруз я “улуб”, я “зарияр” герек атанач.

Са тIимил вахт вилик заз газетдай  мад кьве цIийи гаф акуна: “ярж” ва “шабагь”. Абурун мана я заз, я лезги чIалан яшлу муаллимриз, алимризни чизвачир. Эхирни за чирна. Вич а гафарихъ ярж — символ ва шабагь —  награда манаяр ава кьван. Я гьуьрметлу ­юлдашар, куьне лезги чIалаз вуч ийизва? ЧIа­ланни халкьдин арада мензил артухарзава хьи. Гьайиф хьи, “Гафаргандини” и кардиз куь-мекзава.

Газетра, журналра, ктабра садра дуьшуьш хьайи, са нин ятIани сивяй садра акъатай гафар словардик кутунин лазимвал авайни гьакьван?  Нугъатрин гафар чара тавуна гун гъалатI я, вучиз лагьайтIа, словардикай менфят къачузвайдаз гьабурни литературный чIаланбур хьиз акун мумкин я.

Чи чIалаз урус чIалай гафар атуни чак къурху кутазва. Им гъавурда акьадай кар я. Жу­ван дидед чIалан гаф аваз, маса чIалан гаф ишлемишна кIандач. Гьа са вахтунда дуьньядин вири чIалариз хас тир чIалай чIалаз гафар атунин вилик пад кьаз жедач. Ам, чIал девлетлу хьуналди, вилик финин къанун я. Месела, ахтармишунардайбурун гьисабунрай, урус чIала 250-500 агъзур гаф ава. Заз чиз, га­фар дуьм-дуьз гьисабнавай касни авач. Ам­ма алай вахтунда вичикай менфят къачузвай Ожегованни Шведовадин урус чIалан цIийи словарда 80 агъзур гафни фразеологизм кIватI­нава. Алай вахтунда гьазурзавай 33 томдин урус чIалан академический словарда 150 агъзур гаф гьатда. 22 том чапдай акъуднава. Гьа и чIавуз Т.В.Егоровадин 2014-йисуз акъат­навай урус чIалаз атанвай къецепатан гафарин словарда саки 100 агъзур гаф гьатнава. Гекъигун патал, ингилис чIалан Вебстеров­ский словарда анжах 35 процент халис ингилис гафар ава, амай 65 процент къецепатай атанвайбур я. Инал къецепатан гафари я урус чIал зайифарнач (акси яз, ам девлетлу авунва), я ингилис чIал барбатI хьанач.

Чи дидед чIал девлетлуди я. Амма де­вир­­­дин шартIарилай аслу яз ам вилик финиз урус чIала таъсирзава. Куьне фикир ганатIа, ли­­тературный лезги чIалаз къвезвай ва халкь­ди кьабулзавай гафар асул гьисабдай урус чIалаз маса, эвелни-эвел, ингилис, немс, фран­цуз, чIаларай атанвайбур я. А гафарин би­нени гзафни-гзаф дегь заманрин латин ва я грек чIалара ава. ЦIийи гафари чи чIални дев­­летлу ийизва, фикирар, метлебар, дуьз­да­­­ка­з гъавурда акьадайвал лугьуз куьмекзава.

Эхирдай къейд ийиз кIанзава. Гафаргандикай лугьузвай гьахълу критикадин келима­яр такIанвиляй лугьузвайбур туш. Зун Къурбан му­аллимдиз гьакъикъатдани гьуьрмет ийизвай инсан я. Ихьтин гафар заз Н.Абдулмуталибован сивяйни ван атана. Чи виридан мурад сад я: дидед чIал хуьниз ва вилик финиз къуллугъ авун.

Чпиз гений лагьана дуьньяда машгьур хьайи яратмишдайбурухъни, корифейрихъни ягъалмишвилер, гъалатIар хьайиди я. Къуй Къурбан Акимовахъ агалкьунар хьурай.

Абдулафис Исмаилов