XIII лагьай асирда дуьнья чIехи бедбахтвилерал ­расалмиш хьана. Центральный Азиядай пайда хьайи монголринни татаррин и кьил, а кьил авачир кьушунар кьуд патаз чкIана. Абуру чпин хурук акатай мулкар, халкьар тахьай мисалзавай.

Дяведалди къачунвай уьлквейра гьукум монголрин сердеррин гъилера гьатзавай, чкадин гьакимар я рекьизвай, я чукурзавай. Акси акъвазай гьар са гьерекат, къуват тергзавай. Абуру дяведалди къачур уьлквейрин арада юкьван асиррин Ширванни авай. Амма Шир­вандилай вичин мулкарин битаввал, гьатта кьилдинвални хуьз алакьна: уьлкведа, виликдай хьиз, Кесранидрин сихилдай тир ширваншагьри агъавалзавай. ЯтIани ширваншагьар чеб монголриз табийбур (вассалар) тирди хиве кьуниз мажбур хьана. Абурун гъилера авай гьукумдин сергьятарни акьван гуьтIуь авуна хьи, ширваншагьрин дережа Ширвандин меликрин дережадал кьван агъуз аватна. Виридалайни хъсан, менфятлу чилер монголрин вилик-кьилик квай куьчери векилрин арада пайнавай. Са кьадар вахтар арадай фейила, Ширвандин манатарни монголрин хандин тIвар алаз акъудиз гатIунна. Монголар, татарар атай гьар са чкада хьиз, инани тухумрин кьилевайбур, алимар, гьуьрмет авай маса ксар я чукурна, я тергна. Налогар кIватIун, дяведин гьерекатриз регьбервал гун ва хейлин маса месэлаяр монголрин гьакимрин гъиле авай. Алим Петрушевскийдин делилралди, сагъдиз амукьай чкадин гьакимар “уьлкведин кеферпата ва кефердинни ра­гъакIидай пата авай”, яни хкаж жез четин дагълух районра. Ширвандин амай вири чилер монголрин гуьз­чивилик квай.

Чингиз-хан кьейидалай кьулухъ адан пачагьлугъ Улус Джу­чидриз (Къизил Орда хьиз маш­гьур я) ва Улус Хулагидриз пай хьана. Ширванди Аррандихъ, Эрменистандихъ, Гуржистандихъ, ГъвечIи Азиядин шаркь патахъ, Ирандихъ, Месопотамиядихъ галаз санал Хулагидрин государство арадал гъана. Хулагидрин ва Къизил Ордадин арада авай сергьят тахминан Дербент районда авай.

Хулагу государство тешкилай сад лагьай йикъалай адан ва Къизил Ордадин арада дявеяр гатIунна. Ивияр экъи­чунар 1262-йисалай 1357-йисалди давам хьана. Чингиз-хандин пачагьлугъдин паярин арада хьайи дявеяр вири Ширвандин, Аррандин, Дагъустандин мулкарал кьиле фена. Керчекдиз ла­гьайтIа, абурун бягьсерни Къизил Ордади 1262-йисуз Ширвандал гьужумай чIавалай гатIунна.

Вири и гьерекатри Ширван патал гзаф зиянлу судур арадал гъизвай. ­Рашид-ад-динан гафаралди, “бязи об­ласт­ра абур къерехра экIя хьуникди и мулкарилай гзаф кьушунар финин нетижада чкадин агьалийрикай кьейибур кьенвай, катайбур катнавай. Чилер ла­гьай­тIа, садани иесивал тийиз, гадарна­вай”. Ада гъизвай делилралди, да­тIана гьужумрик акатзавай уьлквейра инсанрин кьадар лап тIимил хьанвай. Гьавиляй менфятлу чилерин цIудай анжах са пай гьялзавай, амайбур гьакI гадарнавай…

Шаркь пата вири дуьньяда агъавал ийидай ниятар авай кас пайда хьана. Тимурленг. ЦIийи гьужумар, дявеяр, мусибатар, вилик. Ширвандин бинедин агьалийрин уьмуьр хаталувилик квай. Абурухъ чеб хуьдай къуват амачир. Амма вири гуж ва такьат­ Аллагьдин гъиле ава. АкьалтIай четин гьалда авай чIавуз Аллагьди абуруз чеб хуьдай мумкинвал гана.

XIV асирдин кьвед лагьай паюна Хулагидрин государство яракьлу са шумуд гьерекатди къарсурна: агъавалзавай Джелаиридрин сихил халкьдин иш­ти­рак­вал аваз арадал къвезвай гъулгъуладин чешмеяр туьхуьриз агакьзавачир. Гьалар пайгардикай хкатзавай. Ихьтин шар­тIара 1382-йисуз Ширванда кьиле фейи яракьлу гьерекатда гъалибвал халкьдин пата хьана. Женгиниз экъе­чIай­буру асул гьисабдай Ширван идара ийизвай монголрин администрация неинки чукурна, гьакI са хийирни ава­чир Хушенг ширваншагьни тахтунай вегьена.

И четин макъамда Ширвандиз регьбервал ни гуда лугьудай месэла женгиниз экъечIнавайбурун вилик акъвазнавачир. ЦIийи ширваншагьвиле тайинардай кас халкьди виликамаз хкянавай, амма гележегдин регьбердиз и кардикай хабар авачир. Гъалиб хьайибур цIийи шагьдин гуьгъуьниз фена. Абур къуншидал алай Шекидин об­ластдиз ре­кье гьатна. Абуру суракьзавай кас Шекидин са хуьре авай (гьа­йиф­ хьи, гьи хуьре авайтIа, тарихдин са чешмедани къейднавач). Гьукумдин ярж яз, шагьдин тевлейра авай балкIа­нар гваз Ширвандин векилар герек чкадив агакьайла, абуруз чпи жагъурзавай кас, цан цайидалай кьулухъ галатна, ни­кIин ­патав гвай са тарцин кIаник ксанваз жагъа­на. Атанвайбуру чеб пачагь­дин­ къуллугъда авайбуру хьиз тухвана­: адан винел алачух яна, ахварикай кватдалди патав акъвазна. Ам къара­гъайла­­­, салам гана, чеб адаз вафалу тирди, кьин кьуналди субутна. А кас Шемахи ше­гьердиз хкана ва тахтуна ацукьарна. Ада уьлквеярни къачуна, вичин къуллугъда акъвазнавайбуруз гьахълувилелди регьбервална, абурун рикIер муь­­­тIуьгъарна, жумартвал къалурна. Ада вичин сергьятар мягькемарна, ам машгьур хьана” (И текст алай аямдин гзаф алимрин кIвалахра гьалтзава, ­ме­села, — И.П.Петрушевскийдин, С.Б. ­Ашур­бейлидин). И баркаллу касдин тIвар Ибрагьим тир. Мегьамедан хва.

Ихьтин гьуьрмет хьуниз баян гун патал алай аямдин бязи тарихчийри ам Кесранидрин тухумдин векилрик кутазва ва ам тахтунай вегьей Хушенган имидин гада я лугьузва. Абурун фикирдалди, халкьдихъай кичI авайвиляй ада ви­чин бинедикай садазни лугьузвачир ва ширваншагьдихъай са хуьре чуьнуьх хьанвай.

Анжах тарихдин гъавурда хъсандиз авай алимриз адан ва вилик квай сихилдин арада са мукьвавални аквазвачир. Вичин кIвалахра Ширвандиз кьетIен фикир ганвай машгьур востоковед, академик Бартольда Дербендидрин ва Кесранидрин арада яргъал тир мукьвавал хьун инкарзавач. Шейхдикай тамам монография кхьенвай профессор Петрушевскийди гьисабзавайвал, мукьвавал кIуьд лагьай несилрин арада хьун мумкин тир. Немсерин чIехи академик Бернард Дорназ вичин вахтунда авай тарихдин вири чешмеяр чирдай мумкинвал хьана. Абур гъилелай-тупIалай авурдалай кьулухъ ада ширваншагьрин тарихдай еке ахтармишунар кьиле тухвана. Адаз шейх Ибрагьиман ва Кесранидрин, гьатта гьабурулайни вилик хьайи Мазьядидрин арада мукьвавал хьун тестикьарзавай са делилни жагъанач. Ширваншагьрин пуд лагьай сихил арадал гъайидан ери-бинедин гьакъиндай ада са риваятдикай ихтилатзава. Адал асаслу яз, шейх Ибрагьиман дибар персрин Ануширван пачагьдилай гатIунзава.

Амма виликдай хьайи сихилрин дувулар арабринбур тир ва Ануширванахъ галаз са алакъани авачир. Гьавиляй абурухъ галаз “Шекида цанар цазвайдан” мукьвавал хьун мумкин туш. Ануширвананни Ибрагьиман арада лагьайтIа, агъзур йисар ава. Эгер женгиниз экъечIайбурун макьсад регьбервиле пачагьрин иви квайди хкягъун тиртIа, абурувай ширваншагьриз мукьва са кас жагъуриз жедай, вични — девлетар авайди. Ахьтинбур Ширванда гзаф хьун лазим тир, гьикI лагьайтIа, Кесранидри 355 йисуз (1027-1382-йисар)  регьбервал гана.

Женгиниз экъечIайбур Ибрагьиман патав финин себеб фадлай малум я, анжах ам советрин историографиядиз, я алай аямдиндазни виже къвезвач. Кар анал ала хьи, садни хкат тавуна, тарихдин вири чешмейра адаз шейх Ибрагьим Дербенди лугьузва. “Шейх” дережади Кавказда тек са мана лишанламишзавай — диндин рекьяй еке кесер авай кас. Ихьтин дережадиз гьам Да­гъус­танда, гьамни Ширванда лап тIи­мил­бур лайихлу хьана. Адет тирвал, абур вири тарикъатдихъ галаз алакъа авайбур тир.

Ибрагьим, шейхдиз хас тирвал, гьалал зегьметдалди кьил хуьзвай кас тир. Гьайиф хьи, адаз талукь делилар лап тIимил ава. Адан тIварцIихъ галай тахаллусди къалурзавайвал, вич Шеки­да яшамиш жезвайтIани, ам Дербентдин агьали тир. Чал агакьнавай тек-туьк чешмейра адакай кар алакьдай, масадаз таъсирдай алакьунар авай, гьахъвал гвай, хъуьтуьл, секин, игьтияж авай гьар садаз куьмекдин гъил яргъи ийидай регьбердикай хьиз ихтилатзава.

Бедирхан Эскендеров

( КьатI ама )