Гьуьрметлу газет кIелзавайбур! Алатай йисуз Москвада Урусатдин илимрин академиядин востоковеденидин институтдин къаюмвилик кваз Мансур Куьревидин урус чIалал кхьенвай “Етим Эмин (1840-1880)” тIвар алай ктабдиз экв акуна. Адакай чи газетдин са шумуд нумрада алимрин, писателрин ва эдебиятдал рикI алай маса ксарин макъалаярни акъатнай…
Чаз хабар хьайивал, Эминан ирсиниз талукь ктабдал кIвалахдайла, адан автордиз шаирдин пудкъанни цIудалай артух эсерар кхьенвай куьгьне чарар гьатнава. Им зарафатдин кар туш, Етим Эминан ашкара тир шииррин са пай чи несилдин гъиле кхьенвай эсерар яз гьатнава лагьай чIал я. Ихьтин бахт Дагъустандин маса халкьариз гьеле акунвач: абурун литературайрин бинеяр кутур классикрин чарарал кхьенвай эсерар гьеле садазни жагъанвач.
Мансур Куьревидиз гьатнавай шииррик Етим Эминан кIелдайбуруз машгьур тушир эсерарни ква. Абур араб гьарфарин куьмекдалди лезги чIалал кхьенвай шиирар я. А чарарин бинедаллаз Мансур Куьревиди Етим Эминан шииррин цIийи кIватIал чапдиз гьазурзава. КIватIалда араб гьарфаралди кхьенвай Эминан шиирар авай чарарин шикиларни, а шикилра авай шииррин кириллицадал кхьенвай вариантарни акъуддай фикир ава. А кIватIал чапдай акъатун лезгийрин медениятдин тарихда еке вакъиадиз элкъведайдак чна умуд кутазва.
Гъилевай нумрадилай гатIунна, Мансур Куьревидин теклифдалди а кIватIалдик кутун патал чапдиз гьазурнавай чIехи шаирдин эcерар, баянарни галаз, “Эминан алемдай” рубрикадик кваз газет кIелзавайбуруз раиж ийиз кIанзава. Рубрика идалай вилик акъатай Етим Эминан шииррин кIватIалра “Эмина вич рекьидайла лагьай чIал” тIвар алаз гьатнавай шиирдилай башламишзава. Мансур Куьревидиз и шиир цIийи кIватIалда “И дуьнья са фана багъ я” кьил гана чап ийиз кIанзава. И кардин себеб ада шиирдиз ганвай баянра ачухарзава…
И дуьнья са фана багъ я1
И дуьнья са фана2 багъ я,
Куьне квез гьуьрмет ая тIун.
Гваз фидайди вад юкI агъ я,
ШейтIандиз нянет ая тIун.
Гьарам немир куьне квез чиз —
Халкь авунва вири рекьиз.
Чун халкь авур чи Халикьдиз3,
Шукур гъиз, минет ая тIун.
Шукур хьуй, я Сад Аллагь, ваз4,
ГьикI фида чун гунагьар гваз?
Къияматда, я Ребби, чаз
Вуна ви рагьмет ая тIун.
Гьахъ я, чун рекьида вири5 —
Амукьдач хьи гьич са гъейри6 —
Нече-шумуд7, ажуз-дири8…
Са касдиз муьгьлет9 ая тIун!
Эмина лагьай кьван гафар10,
Дуьнья акваз, рикI хьана дар!..
Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар,
И дуьнья женнет ая тIун!11
(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)
____________________________________________
1. И шиир сифте яз 1960-йисуз А. Агъаева чапдай акъудай Етим Эминан шииррин кIватIалда “Эмина вич рекьидайла лагьай чIал” тIвар алаз, 5 бендиникай ибарат тир эсер хьиз, Б. Исмаилован дафтардай я лагьана ганва. Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъудай кIватIалда и шиир “Рекьидайла лагьай чIал” тIвар эцигна чапнава. И тIварар, чаз чиз, шиирдин манадив туькIвена кьазвайбур туш, вучиз лагьайтIа и шиирдин бине тир Эминан фикирар атIа дуьньядиз финикай туш, чилел физвай уьмуьрдикай, адан азабрикай ва, гьа азабризни килиг тавуна, инсандиз и фана дуьньяда физвай уьмуьрдихъ галкIиз кIанзавайдакай я. Чи фикирдалди, и шиирдиз инлай кьулухъ адан сад лагьай цIар тир “И дуьнья са фана багъ я” тIвар гун дуьз жеда. Эхиримжи вахтара чи гъиле и шиирдин икьван чIавалди эдебиятда ашкара тушир мад пуд вариант гьатнава: Р. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 112-чина авай 4 бендиникай, Гъ. Садыкъидин архивда авай 5 бендиникай ва А. Шихсаидован архивда авай 5 бендиникай ибарат тир вариантар. Чна инал Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъудай ктабда авай шиирдин вариант, ам чи гъиле гила гьатнавай вариантрив гекъигунин нетижада арадал гъайи дегишвилер кухтуна ва герек тир баянарни гана, чапзава.
2. Фана — алатна фидай, амукь тийидай.
3. Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъуднавай ктабда ва А. Шихсаидован архивда авай вариантра и бендинин эхиримжи кьве цIар и жуьреда кхьенва: “Чун халкь авур чи Халикьдиз, /Шукур гъиз, минет ая тIун”. Р. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 112-чина и цIарар маса жуьреда кхьенва: “Куьн халкь авур Халикьидиз,/ Шукур гъиз, минет ая тIун”. Чи фикирдалди, рекьиз халкь авунвайбурукай вич хкудна, шаир и цIарцIе “куьн” лугьуз, вич квачиз, амайбурукай рахадачир.
4. Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъуднавай ктабда и бенд и жуьреда ганва: “Шукур хьурай, Сад Аллагь, ваз,/ ГьикI фида чун гунагьар гваз?/ Кьейилани, я Ребби, чаз/ На кьванни рагьмет ая тIун”. Чи фикирдалди, шаирди, са бендина Аллагьдив рахадайла, санал “Я Ребби” кхьена, муькуьнал “я Сад Аллагь” кхьин тавуна, “Сад Аллагь” кхьидачир. Бендинин и вариантда мад кьве карди чпел фикир желбзава: сад лагьайди, “кьейилаНИ… рагьмет ая тIун” келимадай рекьидалдини рагьмет ийидайди яз акъатзава, амма рагьмет ийизвайди анжах кьейила я. Кьвед лагьайди, “я Ребби,.. на кьванни рагьмет ая тIун” келимадай акI акъатзава хьи, гуя Реббидилай гъейри рагьмет ийиз жедайбур мад ава. Амма мусурманрин динда Реббидилай гъейри ахьтинбур мадни авайди хиве кьун Ада гъил къачун тийидай гунагь яз гьисабзава ва и кар Эминаз чидачир лугьун чи патай еке таб жезва. А. Шихсаидован архивдай чаз цIийиз гьат хъувунвай вариантда и шиирдин вичикай ихтилат физвай бенд и жуьреда ганва: “Шукур хьуй, я Сад Аллагь, ваз,/ ГьикI фида чун гунагьар гваз?/ Къияматда, я Ребби, чаз / Вуна ви рагьмет ая тIун”. И цIарарик чна вилик къалурнавай нукьсанрикай садни квач. Гьа и жуьреда абур чна шиирдани ганва.
5. Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъуднавай ктабда и бендинин сифтегьан кьве цIар и жуьреда ганва: “Гьахъ я халкьар кьиникь вири,/ Амукьдач гьич са кас гъейри…”. Чна инал а кьве цIар Гъ. Садыкъидин ва А. Шихсаидован архиврай чаз гила цIийиз гьат хъувунвай вариантра авайвал ганва, вучиз лагьайтIа, шиирда ихтилат халкьар кьиникьикай физвач, ана гьар са инсан рекьидайдакай лугьузва.
6. Гьич са гъейри — гьич са касни.
7. Нече-шумуд — тайин тушир пара кьадар.
8. Ажуз-дири — къуват авачирдини, сагълам касни.
9. Муьгьлет — инал “вахт атайла текьена, и дуьньяда яшамиш хъжедай мад са кьадар вахт”.
10. Гъ. Садыкъиди 1995-йисуз акъуднавай ктабда и бендинин сифтегьан кьве цIар и жуьреда ганва: “И Эмина лагьай гафар,/ Дуьнья акваз, рикI хьана дар…” Чи фикирдалди, цIарар икI кхьейла, абурун арада авай алакъа квахьзава. И цIарарин чкадал чна Гъ. Садыкъидин ва А. Шихсаидован архиврай чаз цIийиз гьат хъувунвай шиирдин вариантра гьабурун чкадал алай цIарар ганва, чпихъни ихьтин ачух мана ава: “Дуьньядин къайдаяр акваз, рикI дар жез, Эмина виликдай дуьньядикай пара ихтилатар авурди я…”. Дуьньядин чIуру къайдайрикай пара гафар лагьайдалай кьулухъ Эмина абурукай Аллагьдизни Пайгъамбардиз вичин эхиримжи гафар лугьузва: “И дуьньяда женнет ая тIун!”
11. И бендинин эхиримжи кьве цIар чаз гила гьат хъувунвай вариантра и жуьредани кхьенва: “Я Сад Аллагь, чи Пайгъамбар/ Рази жер уьммет ая тIун!” (“Уьммет” гафунихъ араб чIала “са диндал алайбурун десте” мана ава.) Чи фикирдалди, ихьтин цIарар Эминан шиирар чарчел кхьейбуру адан фикирар “кьезилариз” алахъунин гьакъиндай шагьидвалзавайбур я. Аквадай гьаларай, Аллагьди гайи кьисметдал рази, атIа дуьньядиз физ кIан тахьана, Адавай и дуьньяда яшамиш хъжедай алава вахт (муьгьлет) ва и дуьньядикай хъсан къайдаяр авай “женнет” авун тIалабун Эминан шиирар чарчел кхьейбуруз еке “асивал” хьиз аквазвай. ГьакI хьайила, абуру “И дуьньяда женнет ая тIун!” тIалабунин гафарин чкадал Пайгьамбар рази жедай жуьредин “уьммет ая тIун” лугьуз, Аллагьдивай тIалабзавай гафар кхьенва. Сад лагьайди, диндин къанунрал гьалтайтIа, Пайгъамбардини инсанри Аллагь рази жедай крар авун герек я, Аллагьди Пайгъамбар — ваъ. Кьвед лагьайди, бендинин вилик квай кьве цIарцIе дуьньядин крарикай, абур акваз, шаирдин рикI дар жезвайдакай ихтилат физва. И цIарарин логикадай абурулай гуьгъуьнай къвезвай цIарарни динэгьлийрин “уьмметдихъ” галаз ваъ, дуьньядин крарихъ галаз алакъада авайбур хьун лазим я. Чи фикирдалди, Эмина Аллагьдивай Пайгъамбар рази жедай жуьреда динэгьлийрин десте кIватIа лугьуз тIалабдалди, Адавай и дуьньяда инсанриз “женнет” авун, яни абурун уьмуьр регьятарун тIалабнава.
(Къейд. Макъалада гъанвай делилар, фикирар автордин (Мансур Куьревидин) хсусибур я.
Абурукай бязибурухъ галаз редакция рази туш. Абурун гьакъиндай редакциядин къейд къведай нумрада чапда).
