Гьар са хуьруьхъ, гьар са макандихъ чпиз хас тир ерияр, кьетIенвилер жеда. Месела, алимрин хуьр, пагьливанрин хуьр, шаиррин хуьр, устIаррин хуьр… — тIварар акьалтнавай ерияр ава. Зи кьвед лагьай ватан хьайи, зи аялвал, жегьилвал кьиле фейи ЦIийихуьр (Ново-аул, Мегьарамдхуьруьн район) квелди машгьур, тафаватлу я, адан кьетIенвал квекай ибарат я лагьайтIа, тарифдай хейлин крар ава.
Гьелбетда, ана яшамиш хьайибуруз, жезвайбуруз, а хуьре хийир-шийирдин мярекатра иштирак авурбуруз, гьатта аниз садра фин кьисмет хьайибурузни чида хьи, ЦIийихуьре дуствал вине кьазва, лезгияр, рутулвияр, азербайжанвияр, ихреквияр ва маса халкьарин векиларни стхавилелди яшамиш жезва.
ЦIийихуьруьн тарихдин дувулар яргъара авач. Ам пландин бинедаллаз дагъвияр арандиз куьчарунин программа уьмуьрдиз кечирмишай йисарилай гатIунзава. 1939- йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин мулкунал Рутул ва Ахцегь районрай куьч хьайи дагъвийри цIийи хуьр арадал гъана.Туьрк чIалан халкьари — Тазакент, лезгийри — ЦIийихуьр лагьана. Гьа икI хуьрел тIвар акьалтна.
Куьч хьайи сифте кьиляй дагъвийрал гзаф четинвилер ацалтна. Арандин шартIарихъ, гьавадихъ, зегьемвилихъ галаз вердиш тушир. Чилин къазмайра яшамиш жезвайбуруз цIаяр къвез гатIунна. Дяведин йисара кашакдини хейлин инсанар рагьметдиз фена… Дагъвийри дурум гана, четинвилерай гъил-гъиле кьуна экъечIна. Рутул райондин Агъа КIатIрухай куьч хьайи агьалийри сифте колхоз арадал гъана. ЦIийиз тешкилнавай майишатда зарбачивилелди кIвалахиз, чпин хизанарни хвена, фронтдизни куьмекна.
Дагълара хеб-мал хуьз вердиш дагъвийри чпин пеше дегишарна, абурукай ципицIар битмишардайбур, багъманчияр, саларбанар, колхоздин кьилин хел ципицIчивал хьана. 1966-йисуз колхоздикай совхоз хьана. Майишатдиз “Комсомольский” тIвар гунин кьилин себеб ам тир хьи, кIвалахзавайбурун чIехи пай жегьилар-комсомолар тир. Совхоздин девирда майишатдилай лап чIехи агалкьунар къазанмишиз алакьна.
Районда сад лагьайди яз, майишатдикай миллионер совхоз, хейлин фялейрикай гьукуматдин шабагьрин сагьибар хьана. Совхоздик акатзавай са шумуд хуьруьн жемятдиз кIвалахдин чкаяр, къазанмишдай, хизан хуьдай мумкинвилер арадал атана. Школьникри, жегьилри майишатдин агалкьунрик чпин пайни кутуна. Къе жемятди, алатай вахтар рикIел хкидайла, хушвилелди жуьреба-жуьре йисара майишатдиз регьбервал гайи Аслалиев Усманан, Гьабибов Агьмедханан, Магьадов Гьажиомаран, Саркаров Абасан, Аливердиев Абдидин ва масабурун тIварар кьазва, жегьил несилдиз чпин суьгьбетра, рикIел хкунра абур чешне яз къалурзава.
Вичикай алай вахтунда векъиз, гьахъсуз рахазвай советрин девирда арадал атай и хуьре гьа девирда гзаф къулайвилер, аваданвилер хьана. Хуьруьз яд гъана, куьчейра къир цана, газдин турбаяр чIугуна, яшайишдин имаратар эцигна…
Чи хизан ЦIийихуьруьз геж, 1984-йисуз, Ахцегь райондин Ухулрин хуьряй куьч хьанай. РикIелай фидач, атай сифте кьилерай чаз и хуьруьнвийри, совхоздин кьиле авай ксари гьихьтин куьмекар ганайтIа.
Школада кIелзавай йисара за кьатIанай: муаллимри, мектебдин директор хьайи Султан Гьажимегьамедовича, миллетчивал арадал татун патал сад-садахъ галаз умуми урус чIалал рахун гьикI истемишдайтIа.
Эхь, къе чавай дамахдивди лугьуз жеда хьи, хизанда, мектебда чун миллетчивал квачиз тербияламишна. Къени и хуьре и кIвалах давам жезва. Зун и хуьре амачтIани, диде-буба, стхаяр мукьва-кьилияр ана ава, мукьвал-мукьвал аниз физва, хийир-шийирдик ква. Къейдна кIанда хьи, и хуьруьн жемят бинеда дуствал аваз яшамиш жезва. Интернациональный хейлин хизанарни арадал атанва. Заз чидайвал, хуьре миллетрин арада къал-къиж, чуьруькар хьун, сада масадан шей чуьнуьхун ван атай крар туш. Сада-садаз ихтибарзава, кIвалерин ракIарар хьиз, рикIерни ачух я.
Аял, жегьил вахтар кечирмишай кьвед лагьай хайи хуьр акваз, за, гьелбетда, къе шадвалзава. Бинедилай 30 кIваликай ибарат хьайи хуьр къе чIехи поселокдиз элкъвенва.
Алай аямдин истемишунриз жаваб гузвай туьквенар, салонар, кафеяр, культурадин, образованидин, медицинадин идараяр, маса дараматар, багъларни салар галай чIехи кIвалер ава. Хуьр йикъалай-къуз чIехи ва гуьрчег жезва. Амма кьилин гуьрчегвал ана стхавилелди яшамиш жезвай жуьреба-жуьре миллетрин векилрин дуствал я!
Тамила Салманова
