Гьа ихьтин эвер гунилай башламишна 7- сентябрдиз Махачкъалада, “Дагъустан” РИА-дин конференцийрин залда, РФ-дин Центробанкдин РД-да авай отделенидин управляющий Мурад Идрисован ва РД-да авай МВД-дин Уголовный розыскдин управленидин отделдин начальник, полициядин подполковник Шамил Агьмедован иштираквал аваз телефонрин лутуйриз талукь яз кьиле фейи пресс-конференция. Мугьманри раиж авур рекъемри субутзавайвал, 2021- йисан кьвед лагьай кварталда Россиядин банкара телефонрин лутуйри агьалийривай 3 миллиарддив (вири Россияда санлай 237 агъзур дуьшуьш) агакьна пул къакъудна. И жуьредин тахсиркарвилерин вилик пад кьунин карда кьилинди агьалийрин савадлувал хкажун, гъавурдик кутадай кIвалах хъсандиз тешкилун я…
— Киберлутувили (инсандикай малуматар, яни банкдин картадин счётдин нумра, паспортдин делилар, код, пароль ва икI мад чуьнуьхуналди, адан пул ва маса эменни къакъудун) эхиримжи кьве йисан вахтунда дуьньяда агъавалзавай тIугъвалдин шартIара мадни “цуьк ахъайна”, — суьгьбет башламишна Шамил Исаевича. — Агьалийриз, телефондикай менфят къачуналди, лутуйри пулар къакъудзавай дуьшуьшрикай чизватIани, абурун кьадар тIимил ваъ, артух хьуни чак, дугъриданни, къалабулух кутазва. Эхь, и жигьетдай чавай гуьзчивилик кутаз жезвай крарни ава, гьа гьисабдай яз банкди лутуйрин телефонрин 12 агъзурдалай виниз нумраяр блокироватна. Имни, алатай йисав гекъигайла, кьве сеферда артух я. Идалайни гъейри, агьалийрихъ галаз гъавурдик кутунин кIвалахдиз артух фикир гуни, чна умудзава, хъсан нетижаярни гуда, — алава хъувуна ада.
Шамил Исаевича къейд авурвал, лутуйрин схемаярни дегиш жезва. Алай аямдин вилик физвай технологийрин асирда абурни санал акъвазнавач. Амма, гьа виликдай хьиз, соцсетар ва мессенджерар абурун рикI алай лишанар “мишень” яз ама.
— Чна кьиле тухузвай кIвалахдай, ахтармишзавай малуматрай аквазвайвал, киберлутувилихъ хъсан тешкиллувал ава. И тахсиркарвал гзаф вахтара са шумуд дестеди — садбуру инсандикай малуматар кIватIзава, муькуьбуру зенгерзава, пуд лагьайбур платёждин системайрал машгъул жезва (ва масабуру) санал кьилиз акъудзава. Амма абур чеб чпихъ галаз таниш туш, Интернетдин майданра чпин чIулав кIвалах кьилиз акъудзава.
Мугьманрин гафарай малум хьайивал, гзаф вахтара лутуйрин гъиле “яракь вугузвайбур” агьалияр чеб ва абурун савадсузвал я. Лутуяр хъсан психологар тирди, абуруз инсандин бейнидиз таъсирдай къайдаяр (куь карта блокироватнава, яшайишдин къуллугъдиз квез куьмек гуз кIанзава ва икI мад) чизвайди лугьузватIани, агьалияр регьят пулар къазанмишиз кIандайбурун “ракьара” мад ва мад гьатзава. Кьилин себебарни чи ихтибарлувал ва маса ксар расалмиш хьайи чIуру дуьшуьшрикай тарс хкуд тавун я. Таниш тушир нумра-дай зенг авурла, инсандик къалабулух акатзава, ада тамамдаказ жавабар гузва. Банкарин ва яшайишдин маса къуллугърин пешекарри, зенгер авуна, агьалийривай паспортдин делилар, картайрин нумраяр, кодар… садрани хабар кьазвайди туш. Ихьтин крариз фикир тагуникай чаз зарарни хкатзава. Гьар гьикI ятIани, эгер квекай лутуйрин къурбандар хьанватIа, гьасятда ихтиярар хуьдай органриз ва банкдиз хабар гун лазим я.
Рагнеда Рамалданова
