Куьгьне хуьрер дагълара хуьнин, чкIанвайбурал чан хкунин важиблувиликай чи инсанар (яшлубурни, жегьиларни, пешекарарни, адетдин лежберарни…) рахаз гзаф вахтар я.
Ахцегь райондин Ухулрин хуьрел чан хкиз, яни аниз хъфена, кIвал-югъ, майишат кухтаз кIанзавайбур майдандиз экъечIнавайдакай (“ЛГ”-дин 30-нумра) ван хьайила, чIехи алим, писатель Къ.Х.Акимован тебрикдин гафни чи газетдин 32-нумрада чапнавай.
И чIавуз, чав машгьур алим М.И.Мукаилован “Гъепцегь-наме” ктабдикай кхьенвай Н.Мегьамедрасуловадин гегьенш рецензияни агакьайла, куьгьне Гъепцегьрин гьакъиндай къейдер кIелайла, чи рикIел мад ва мад чи лезги гзаф хуьрерин кьисметар хтана.
Дагълар, хейлин дереяр, инсанар амачиз, ичIи хьанва. Рутулани, Ахцегьани, Докъузпарадани, Кьурагьани, Хивдани, Сулейман-Стальский райондани, масанрани, тIварар амаз, чеб квахьнавай цIудралди хуьрерин сиягьар кьаз жеда.
Бес хуьрерал чан гьикI хкида? Дагълар гьикI хуьда? Дагъустандай дагъустанвияр (Лезгистандай лезгияр) куьч хьайила, абурун ата-бубайри агъзур йисаралди яшайиш кьиле тухвай, душманрикай хуьз, женгер чIугур, акьван магьрумвилерин шагьидар хьайи чкайрин иесивал ни ийида? ЦIийи лезгияр къведа жал?..
Валлагь, четин суалар я. Гьа и чIавуз чна республикадин Президентдин Чарчяй (гьеле 2012-йисуз) кIелзава: “Жегьилриз талукь политикадин хиле Гьукуматдини чкадин самоуправленидин органри мадни активдаказ санал кIвалахун герек я. Жегьилриз талукь месэлаяр гьялунив вири терефар фикирда кьуналди эгечIун лазим я. А месэлаярни хъсандиз малумбур я: образование, кIвалах, жегьил хизанар патал яшайишдин кIвалер чара авун…”
Авани чи дагълух ва гьакI арандин хуьрерани и шартIар?!
Жавабни гьа Чарче ганва: “Дагъустанда жегьилриз талукь политика уьмуьрдиз кечирмишун патал агьалийрин гьар са нефесдин кьилиз ийизвай харжияр уьлкведа виридалайни агъузбурун дережада ава. Жегьил вири хизанрин саки 80 процентдихъ яшайишдин кIвалерин шартIар хъсанарунин игьтияж ава. Ихьтин гьалар дибдай дегишарун герек тирди ашкара я. ЧIехи инвестицияр галачиз жегьилрин и месэла гьялиз жедач…”
И месэлаяр гилани эвелимжибур яз ама эхир! Куьгьнебурал цIийи заваларни алава хьанва…
Чи дагълух хуьрера, саки виринра, гьелелиг кардик кумайбур чеб 1936-1938-йисара колхозри эцигай куьгьне тевлейриз ухшар мектебар я. Культурадин, медицинадин идараярни абурулай артух дережада авач. Спортдинни сагъламвал мягькемардай идарайрикай зун гьич рахазвач. ТупIаралди гьисабиз жеда абурун кьадар.
КIвалахдай шартIар амани? Виликан майишатар (колхозар, совхозар, малдарвилинни къушчивилин комплексар, МТС-ар, хаммал гьялдай, чи хуьрера аваз хьайи гамарин фабрикаяр, консервийрин заводар, комбинатар, заводрин филиалар ва икI мадни) вири тергнава эхир.
Гила чилерни маса гузва, ганва! Чи арандин чIехи хуьрерин вири мулкар (багълар, салар, уьзуьмлухар) фадлай, паруяр (симер) чIугуна, кьилдин ксарин (чкадинбур ятIани чидач) хсусиятдиз элкъуьрнава… Анра неинки жегьил хизанриз кIвалер эцигдай, гьакI хеб-мал хуьдай чилерни тунвач. Са хуьрени алай вахтунда я хсуси, я общественный лапагрин суьруьяр, маларин нехирар амайди аквазвач. Хипер, малар хуьз чизмач чи гзаф жегьилриз! Як базардин дезгедал экъечIдай емиш хьиз я бязибуруз…
Маса кар: чилел кIвалахзавай ксаривайни, йисан кьиляй-кьилиз юкь агъузна, сала, багъда битмишарай майваяр, емишар тухвана санани маса гуз жезмач. Арачийрини базарганри чпиз кIанивал тавурдан кIвал кIаняй акъудда…
Чкадални абур маса гудай я базар, я кьабулдай кархана амач. КIвалахна — гъилиз вуч къвезва?.. Чаз дагълар, анра хуьрер хвена кIанзава. Арандани хуьрер хуьзвайди аквазвач эхир. Чи хейлин жегьилар шегьеррайни пата-къерехдиз катуниз мажбур жезва. Фейи чкайра “женнет” ава лагьана ваъ, ина, чкадал, чIугур зегьметдин тIимил тир гьакъини агакьарзавач.
Бес вуч авун лазим я чи жегьилри? Аквар гьаларай, месэлайрив, экономикадин акьван зурба планар къарагъарунив маса тегьерда эгечIна кIанзава. Хъсан фикиррикай хъсан крар авун патал…
Мерд Али
