ЦIийи ктаб
И йикъара “Мавел” чапханади кIелзавайбурув цIийи ктаб — “Гъепцегь-наме” агакьарнава. Им хуьруьн тарихдиз талукьарнавай сад лагьай ахтармишун я. И важиблу кIвалахдин себебкарар ктабдин автор, — гъепцегьви, биологиядин илимрин кандидат, РД-дин лайихлу муаллим, РФ-дин АПО-дин член-корреспондент, РФ-дин кьилин пешекарвилин образованидин Гьуьрметлу работник Мукаилов Мукаил Изберович ва гьакьван вичихъ кьакьан дережаяр авай илимрин доктор, профессор, писатель, общественно-политический деятель Къурбан Халикьович Акимов я.
ЦIийи ктаб арадал атун патал тIвар-ван авай алим — археолог, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Ризаевич Шихсаидовани вичин вахтунда хейлин куьмекар гана. Ада вичихъ галаз хьайи гуьруьшрин вахтунда Мукаил Изберовичаз лугьудай: “Гъепцегь хуьруьн тарих Кьиблепатан Дагъустанда виридалайни тIимил ахтармишнавайди я. Гьавиляй ви кIвалахди кIелдайбурун патай еке итиж арадал гъида”.
Алим са кьадар шаклуни тир жеди. ГьикI лагьайтIа, хуьруьн тарихдай, вични садрани ахтармиш тавунвай, чIехи ктаб кхьин гекъигун авачир хьтин еке зегьмет ва жавабдарвал я. И кар гьиссзавай профессор Амри Ризаевича алава хъувунай: “Са жуьрединни тарих авачирдалай са гьихьтин ятIа жуваз чизвай тарих кхьин хъсан я. Адал гуьгъуьнин несилри алаваяр хъийида”.
Гьакъикъатдани, эгер хъсан фагьум-фикир гайитIа, къенин йикъакай пакадин югъ патал тарих жеда. Гьа икI Мукаил Изберовичан кIвалахни башламиш хьанай.
Хайи ерийри чи рикIериз датIана чим гузва. Чун цIийи къуватралди руьгьламишзава ва бахтлу ийизва. Гьар садаз вичин хайи хуьр багьа я. Гьа саягъда Гъепцегьарни чаз мукьва ва кIани я. Чаз, гъепцегьвийриз, адан тарихдин гьар са жизвини багьа я. Чун патал абурухъ кьетIен метлеб ава.
Ихьтин важиблу кIвалах кьилиз акъудай алим Мукаил Изберовичаз чи хуьруьн гьакъиндай лап гзаф делилар хъсандиз чизвай. ГьикI хьи, ам и хуьре хана, чIехи хьайи ксарикай сад я. Идалайни гъейри, ктаб кхьидалди вилик Мукаил Изберович чи хуьруьн (куьгьне ва цIийи) вири мулкара, пипIера къекъвена. Гьар са черекдал вуч алатIа, вуч хьанатIа, дериндай ахтармишна.
Алай вахтунда цIийи хуьре куьгьне Гъепцегьрикай чирвилер авай инсанар лап тIимил ама. Чун инал рахазвай ктабди а хуьруьн тарих дибдай, са жизвини хкуд тавуна арадал хканва, фадлай рикIелай алатнавай крарни, вакъиаярни, инсанарни рикIел хкизва. Жегьил несилриз чи чIехи ва улу-бубайрин са шумуд несилрин игитвилерикай, абуру чIугур зегьметрикай, абурун регьят тахьай уьмуьрдикай гзаф чирвилер агакьзава.
Хайи хуьр ва адан тарих, хуьруьн инсанар Мукаил Изберовичан ктабдин кьилин темаяр я. Ктабда саки V асирдилай къенин йикъарал къведалди тарихдин вакъиайрикай суьгьбетзава. Чна винидихъ лагьанвайвал, им регьят кIвалах тушир. Лап гзаф материалрин арадай, делилрикай, вакъиайрикай гележегдани герек жедайбур хкяна кIанзавай. Алимди абур устадвилелди хкянава ва галай-галайвал, хронология вилив хвена, ктабда ачухарни авунва. Авторди, чаз чидайвал, и ктабдал са шумуд 10 йисуз зегьмет чIугуна. Ада, винидихъни къейднавайвал, хуьруьн агъсакъалрин шагьидвилерилай гъейри, хейлин архиврин материалрикай, газетризни журналриз акъатнавай макъалайрикай ва маса чешмейрикай устадвилелди менфят къачунва.
“Гъепцегь-наме” са шумуд паюникай ва кьилерикай ибарат я.
Сад лагьай пай Гъепцегь хуьруьн тарихдизни этнографиядиз талукьарнава. Ана суьгьбетнавайвал, Гъепцегьар эвелдай Самур вацIун чапла патан къерехдал, тахминан 500 метрдин кьакьанда, Джаркан тIвар алай участокдал алай. Амма Дагъустандал арабрин чапхунчийри гьужумайла, иллаки кьвед лагьай сеферда атайла, мусурман дин хушуналди кьабул тавур гъепцегьвияр дин кьабулуниз гужуналди мажбурзавай. И кар чIехи ягъун-кукIунралди, кьиникьралди куьтягь хьана. Гъепцегьрин куьгьне хуьр арабри чапхунчивилелди тахьай мисал авуна. Чан аламай гъепцегьвийри чпин бинеяр Кетин дагъдин къуьнел, гьуьлелай 2200 метрдин кьакьанда кутун хъувунай. И паюна авторди хуьруьн тIварни гьикI арадал атайди ятIа, вичин баянар ганва. Ина гьакI хуьруьн тIебиатдин девлетрикай, адан къушарин, набататрин алемдикай, яйлахрикайни никIерикай, халкьдин адетрикай, Гъепцегьрин гекъигун авачир хьтин ятарикай, булахрикай рикIиз хуш къведайвал суьгьбетзава. Ихьтин суьгьбетри гьар са инсан, вичин хайи ватандихъ цIигел яз гьа дагълариз хутахун мумкин я.
Ктабдин кьвед лагьай пай “Гъепцегь — Советрин девирдин чешнелу хуьр” я. Ана ЧIехи Октябрдин инкъилабдилай инихъ та 1991-йисал къведалди девирдикай суьгьбетзава. Авторди Дагъустан Республикадин автономиядикай, хуьруьн асайиш, яшайиш арадал атуникай, Ватандин ЧIехи дяведа чи хуьруьнвийри гьикI иштиракнатIа (дяведай чи хуьруьнвийрикай 110 кас элкъвена хтаначир, гьа жергедай яз Мукаилан буба Изберни) суьгьбетнава.
Авторди Гъепцегь хуьре магьсулдарвал, хипехъанвал, малдарвал, рамагбанвал, куьнуьчивал, энергетика, культура, гъилин-тупIун сеняткарвилер гьикI вилик фенатIа, галай-галайвал ачухарнава.
Ктабда хейлин чинар чи кIвалерин къенепатан туькIуьр хьуниз, ишлемишзавай къаб-къажахдиз, чи суварризни мелериз, маса шадвилериз бахшнава. Гзаф маса хуьрер хьиз, 1966-йисан залзаладин нетижада чи хуьрни арандиз (дуьзендиз) куьчарна. Ана цIийи ва гьакьван къуватлу майишат (совхоз) арадал гъана. “Мукьтадирский” совхоз вири Дагъустанда машгьурбурукай сад хьана. И карни ктабда хъсандиз къалурнава. 1991-йисуз виликдай такур хьтин дегишвилер арадал атана. Гьа чIавуз яваш-яваш мусурманрин диндин къанунрални чан хквез гатIунна. И девирдикайни авторди хъсандиз суьгьбетнава.
Ктабдин пуд лагьай пай — “Социализмдилай — капитализмдал” — авторди, за кьатIайвал, регьятвилелди кхьенва. ГьикI лагьайтIа, и девирдин вакъиаяр мукьвара хьайибур ва рикIелай алат тавунвайбур я. Идалайни гъейри, хейлин делилар чи газетрайни журналрай, интернетдай къачуз жезвай. Авторди гзаф материалар хуьре яшамиш жезвай яшлу ксаривайни кIватIнава. Гьавиляй ЦIийи Гъепцегьрин хуьр арадал атуникай, ана перестройкадин дегишвилер — реформаяр кьиле финикай, “Мукьтадирский” совхоз чукIуруникай ва арадал гъайи кьилдин ксарин майишатрикай авунвай суьгьбетар гьар сад инанмишардайбур я.
И паюна гьакI XXI асирда чал элкъвенвай жуьреба-жуьре тIегъуьнрикайни, образованидин идарайрикай — хуьруьн аялрин бахчадикай, юкьван школадикай ва ам акьалтIарай ксарикай, хуьруьн алимрикай, жуьреба-жуьре хилера чпихъ кьетIен агалкьунар хьайи инсанрикай, культурадин векилрикай, журналистрикай, спортсменрикай, жуьреба-жуьре вакъиайра (Венгриядин, Афгъанистандин, Кеферпатан Кавказдин) иштиракай ксарикай рикIел аламукьдай тегьерда суьгьбетнава. Кар алайди, чна кьатIайвал, са затIни ва са касни рикIелай алуднавач.
Тарих арадал гъизвайбур инсанар я — и фикир ктабда кьиляй-кьилиз аквазва. Гьавиляй авторди ктабда жезмай кьван гзаф инсанрикай суьгьбетнава. КIелзавай касди, иллаки къвезмай несилри, чпин хуьруьн алатнавай девиррин векилрал дамахда. Идалайни алава, кIелзавайдаз адетдин инсанри хуьр хуьн патал гьикьван викIегь крар авунатIа, гьа са чIавуз чпихъ руьгь, рикI авачир са бязи чиновникри хуьр гьикI маса ганатIа чир жезва.
Эхирдай мадни алава хъийиз кIанзава: ктабдиз сифте гаф кхьенвай машгьур алим, писатель Къурбан Халикьович Акимова автордин гьакъиндай лагьанва: “Гъепцегь-наме” ктабдалди авторди кьве памятник арадал гъанва: сад — вичин халкьдиз, кьвед лагьайди — вичиз”.
Ихьтин къимет гунихъ галаз рази тежедай себеб авач. Чна гьам автордиз, гьамни вири гъепцегьвийриз ктаб — цIийи памятник мубаракзава. КIела, гьуьрметлубур! Куьн руьгьдалдини, чирвилералдини къуватлу ва девлетлу жеда.
Н.Мегьамедрасулова,
Мегьарамдхуьруьн райондин
Гъепцегьрин юкьван школадин
урус чIаланни литературадин муаллим
