Недай-хъвадай шейэрин къиметар виринра багьа хьанва лугьуз, агьалийри къал къачунва: къиметар, балкIандин тIветI акатай, яргъи япар алай, кIуру ядай гьайванар хьиз, къизмиш хьанва. Газарар — 80-100 ма­натдай, яру чугъундурар — 90, по­мидо­рар — 60, картуфар — 50 манатдай ва икI мад. Гатуз, сезондин вахтунда. Вични яр-емиш, салан майваяр булвилелди жезвай Да­гъустанда. Амай продуктарни 20-60 процентдин багьа хьанва. Автомашинра ишлемишзавай газ — са литр 32 манатдай.

Ибур багьа къиметар яни кьван? Квез маса багьа къиметрикай ван хьанани? Июндин вацра Петербургда агъзур кас экономистри, бизнесменри, тIвар-ван авай политикри, гьа гьисабдай къецепатан уьлквейрай атанвай мугьманри иштиракай экономикадин рекьяй форум (ПМЭФ-2021) хьана. Заз чидач, абур кьилиз акъудиз жедани, жедачни, гзаф менфятлу, кьве патазни хийир гъидай икьраррал, меслят хьунрал къулар чIугунва.

Амма форумдин буфетдай гузвай тIуьнрин-хъунрин къиметар лагьайтIа, гьакъикъатдани, космосдай къачунвай, кичI кутадай, адетдин инсандин зегьле ра­къурдайбур хьана. Журналистрин гъиле гьатай меню интернетдиз акъуднава. А менюди чи капиталистрин кстахвилерни къалурзава. Са путулка хъвадай адетдин яд — 550 манатдай, са къапунавай шур­па (салан майвайрин) — 1200-2000 ма­натдай, “кIелен къвал”, гьакъикъатда — са тIи­мил як алай кьве пакун тIвал — 17000 (цIе­рид агъзур) манатдай. Базардал ла­гьайтIа, лапагдин як са килограмм 500 манатдай къачуз жеда. Ичкидин къиметар къизилдинбур хьана: яру чехир адан маркадилай аслу яз, — 20 агъзурдилай 215 агъзур манатдив агакьдалди, “Арарат” коньяк — 300 агъзурдай, “Чивас” виски — са­­ки са мил­лион манатдай. Нивай, гьи ви­лаятда зур литр коньякдихъ миллион ма­нат гуз жезва? Жаваб: чи олигархривай — сел хьиз авахьна къвезвай пул гьайиф татана, гьар гьина хьайитIани. Квез аквазвани чи девлетлубур гьикьван мерд итимар ятIа.

Къиметрин багьавили вири Урусатдиз чизвай телеведущий Ксения Собчак ажугъ­лу авунай. Бязи авторрин гафарай, адан гьар йикъан мажиб 882 агъзур манат я. Куьне ахпа лугьузва хьи, виш манатдай­ къачузвай газарарни 50-дай тир картуфар багьа я. КIусни “багьа туш”, гекъигайла, гьуьрметлу пенсионерар. Эхи ая, же­датIа. ЖедачтIа,  вавай вуч жеда, шел-хвал авунилай гъейри?

Къиметар багьа хьуникай форумдални рахунар хьана. Анал рахай Госдумадин депутат Андрей Макарова ихтилат авурвал, ада вичи коронавирус сагъар хъийидай дарман гьазурзавай карханадин чIехидавай хабар кьуналда: “Дарман вучиз кьадарсуз багьади я”? Дарманар акъуд­завайда куьрелди жаваб ганалда: “Ада (дарманди) инсан кьиникьикай къутармишзава кьван. Яшамиш жез кIанзава­тIа, масани къачуда”.

Килиг садра, къиметар, гьатта дар­ман­рал, гьикI эцигзаватIа. Чара авачиз къачузвай, хъсандиз ише физвай шейэрин къиметар цавай къачунвайбур жезва.

Вилик фенвай вири уьлквейра недай продуктрин къиметар гьукуматдин гуьзчи­вилик жезва, абур тайинардай къайдаяр тестикьарнава, къайдайрал кIевелай амал ийиз мажбурзава. Къайдаяр гьам муьштеридин, гьамни шейэр гьасилзавайдан, санлай вири обществодин итижар фикирда кьуна туькIуьрзава. Амма чи уьл­­кведа къиметар арадал къвезвай къайдайрикай анжах тек са Аллагьдиз хабар ава.

Куь рикIел аламани, шаз сенжефилдин, лимонрин, гречкадин къиметар  аршдиз гьикI акъатнайтIа? Андрей Макарова Петербургдин форумдал мадни лагьанай хьи, затIар, недай-хъвадай шейэр гьасилзавайбуру ва алишверишдин сетри чпин къанихвиляй исятда ийизвай кар тарашун я, “мародерство”. Садани жавабдарвал чIугвазвач.

Амма форумда иштиракзавай са жегьил миллиардердин гафарай, къанихвал — са вуч ятIани жувахъ исятда авайдалай, гьатта пака жезвайдалай мадни гзаф къачуз кIан хьун — им ашкъиламишдай хъсан кар я.

Са патахъай килигайтIа, им дуьз фикир хьиз аквазва: гьакъикъатдани, гзаф кIан хьунин мурадди карчидиз ашкъи гъида, руьгь кутада, нетижада производство вилик тухун, шейэр гзаф гьасилун жеда. Эхь, эгер а “къанихвилихъ” виниз тир соци­альный жавабдарвал аваз хьайитIа. Гьайиф хьи, девлетар артух хьунивай вилерал пи акьалтнавай чи гзаф олигархриз я а жавабдарвал аквазмач, я инсаф амукьзавач. Абур мадни азгъун жезва, абуру чпин къанихвал шейэр чпин гъилералди гьасилзавай зегьметчи инсан  истисмарун артухаруналди “тухарзава”. Шейэрин къиметарни гьахълу себеб авачиз хкажзава. Гьавиляй нафтIадикай, газдикай гьазурзавай затIар, металл, эцигунардай материалар къвердавай багьа жезва.

КIанзни-такIанз ви рикIел советрин девир хквезва. Вахт-вахтунда гьукуматдин къарарралди шейэрин къиметар агъузариз, мажибар хкажиз хьайи вахтар. А девирдани къиметар хкажай, кризисдал къведай кьван чIуру, пис крар хьайиди я. Месела, Новочеркасскда секинвал хуьн патал яракьлу кьушунар ишлемишдай кьван чкадал гъайи агьалийрин ажугълу, амма гьахълу наразивилер къалурай забастовка. Амма абур къайда яз ваъ, кьиле авайбурун гъалатI яз, тек-туьк жезвай дуьшуьшар тир. Пака хъсан жедайди виридаз чизвай. Инсанар пакагьан йикъахъ, гележегдихъ инанмиш тир. Гила лагьайтIа, гьар юкъуз ваз ван къвезвайди къиметар инлай кьулухъ мадни багьа хьуникай я.

Шейэр багьа хьуникай, гьекьни каф хьана кIвалахиз, абур арадал гъизвай касдиз са хийирни жезвайди туш: вири къазанжи иесидин, “работодателдин”, капиталистдин жибиндиз физва. ИкI тахьайтIа, зегьметчидив вичи тамамарай кIвалахдин гьахълу къиметдиз килигай гьахълу мажибни агакьариз хьайитIа, руфун ацIана, вил ацIун тийидай темягькар олигархдиз къецепатан уьлквейра зурба кIвалер-мулкар, багьа-багьа яхтаяр маса къачудай, анрин банкара миллиардралди валюта хуьдай, чиновникар “маса къачудай”, рикIиз кIандайвал кеф чIугвадай, виридаз агъавал ийидай мумкинвилер жедачир.

Капиталистдин мурад пул гзаф кIва­тIун я. Ада вуч ийиз хьайитIани, вичиз жез­май кьван гзаф къазанжи хьун патал ийиз­ва. Пул гзаф авайдаз кичIевал амукьдач. Гьич са куьнихъайни. Закон анихъ амукь­рай, Аллагьдихъайни. Гьа им капитализмдин къайда я.

“Базардин экономика” я лугьузва. Лугьузва хьи, “базардин экономика” авай чкада государстводин патай шей гьасилун планламишун, къиметар гуьзчивилик кутун герек авай кIвалах туш. Ам зиянлу я. Чи либералри лугьузва хьи, герек кьадар продукцияни, адан къиметни базарди вичи къайдадик кутада. Эхь, советрин де­вирда Дербентдин Тахта-базарда ва маса шегьеррин колхоз-базарра гьакI тир. Хуьрерин агьалийривай чпин усадьбайрай кIватIзавай яр-емиш, шегьеррин базарриз гъана, кIани къиметрай маса гуз жедачир. Къиметар, месела, вав гвай емиш базарда мад шумуд чкадал гуз­ва­тIа, гьадалай аслу тир. Ахпа “нянин базарни” жедай, къиметар кьвед-пуд сеферда агъуз аватдай, пулсуз къачу лугьудайбурни жедай. Вучиз лагьайтIа, няниз хуьруьз хъфидай улакьдив агакьна кIанзавай.

Сад лагьайди, уьлкве, государство “тахта базар” туш. Кьвед лагьайди, гила ше­гьеррин базарар “алишверишдин центрайриз” элкъуьрнава. Анра хуьрерин агьа­лийриз чпин усадьбайра жезвай яр-емиш маса гудай чкаяр саки тунвач, вири “пе­шекар” савдагарри, арачийри кьунва. Савдагарди емиш ктIурни ийида, амма къимет ужузардач: “базардин къимет” хве­на кIанда лугьузва савдагарри. Эгер абуру­кай­ сада гьа сад хьтин еридин затI ужуз гуз хьайитIа, амайбуруз ам такIан жеда.

Июндин вацра Каспийск шегьерда ихьтин са дуьшуьш хьана. Сталинан тIвар­цIихъ галай куьчеда авай гзаф мертебайрин са шумуд кIвалерин чIехи гьаятда автомашиндай помидорар гузвай. Килограмм — 30 манатдай. Аквар гьаларай, абур машиндин иесиди-фермерди вичин сала битмишарнавайбур тир. Гьаятда авай туьквенда гьа ихьтин майвайрал 80 манат къимет эцигнавай. Квез акуна кIандай туьквенчи дишегьлиди фермердин кьилел гьихьтин цIай къурнайтIа… “законсуз алишвериш” ийизвай конкурент ада, полициядиз эверна, гьаятдай акъудиз туна. Чи “базардин экономика” гьа ихьтинди хьанва: вичи зегьмет чIугуна гьасилнавай суьр­­сет ви гьаятдиз кьван гъана, ужуз къиметдай гузвай лежбер тахсирлу жезва, суьрсет, лежбердивай къачуна, жемятдиз пуд сеферда багьаз маса гузвай алверчи, “спекулянт” — гьахълу.

Цан цайидаз — цуру нек, тIанбул ягъай­даз — фири нек. Чи “базардин экономика” гьа ихьтинди хьанва. Уьлкведа къиметар багьа хьунин кьилин себебрикай сад: шей гьасилзавайдалай ам ишлемишзавай муьштеридин суфрадал агакьдалди са шумуд арачидин гъилелай физва. Багьа хьуник гьарда вичин пай кутазва. Гаф-чIал садзавай арачийриз конкуренция авач.

Мегьарамдхуьруьн райондай тир, республикада тIвар-ван авай фермер, халис зегьметкеш Фейзудин Ибрагьимован агалкьунрикай чи газетда кхьенай. Майишатда къелемчивилихъ галаз санал багьа, цIийи сортарин яр-емиш битмишарунал машгъул я. Емишрин, месела, ичерин ери, тариф акъатнавай Краснодардин крайдай гъана, чи базарра гузвайбурулай кIусни усал туш. Шаз Махачкъалада абурун къимет 80-100 манат тир. Фейзудин Ибрагьимова лагьайтIа, чкадал гьа и гуьзел, сечме­ ичер 20-30 манатдай гузвай. Къиметар икьван фаркьлу хьун вучтин кар ятIа, куьне веревирд ая.

Хейлин харжияр авуна, сагъ са йисуз чуьлда зегьмет чIугунвай фермерди эцигнавай къимет мумкин тир лап кIанинди я. Идалай агъузарайтIа, адаз — зегьметчидиз хийир ваъ, зиян жеда. Багьа авуртIа, савдагарди къачудач, вучиз лагьайтIа фермердин къиметдал ада вичин пайни алава хъийизва, къимет багьа жезва. Ичер шегьердиз, маса «спекулянтрив» агакьзава. Къимет мадни багьа жезва. Нетижада чпин къимет 20-30 манат тир ичерихъ шегьерэгьлиди 80-100 манат пул гузва. Килиг садра, чавай, гьар юкъуз чара­суз яз шейэр къачузвай жемятдивай, гьа­кIани кесибвиле яшамиш жезвай инсанривай пул гьикI къакъудзаватIа! Государстводиз идакай анжах зиян жезва. Бюджетдиз атун герек тир миллиардралди на­логар аниз къвезвач. Алишверишдин къайдада дегишвилер тун чарасуз я. Амма алакь­завач. Дегишвилер туниз аксивалзавай къуватар чIехибур я… Коррупция. И темадай чна ихтилат давамар хъийида.

Абдулафис  Исмаилов