Уьмуьр ажайиб затI я. Къе вичел шад тир касдикай ада пака вичикай икрагь хьанвайди ийида, са бязибур патал “алахьай гуьлуьшан югъ”. “Серин йикъаз” элкъуьрда. Вичикай икрагь хьанвайдаз уьмуьр-ди вич кIанарни хъувун мумкин я. Инсандин тIварни, ам кьейидалай кьулухъ, уьмуьрди гагь чан алай инсанрин арайрай квадарда, гагь абурун арайриз хкида…
Рахан чун Етим Эминан дуст мамрачви Мирзе-Къазанфаран уьмуьрдикай. 1866-йисуз, вичин 22 йис хьайила, адакай Куьре округдин суддин мирзе хьанай. А девирда ам еке къуллугъ тир: округдин къази (судья) чкадал алачирла, мирзе ам эвез ийизвай кас тир. Вич мирзевиле амаз, ада са шумуд йисуз урусрин лингвист Петр Услараз лезги чIал ахтармишиз куьмек ганай, гуьгъуьнлай, 1871-йисуз, ада сифтегьан лезги азбука туькIуьрна, чапдай акъуднай. Гьа девирдин савадлу инсанрин арада ам тIвар-ван авай кас, Етим Эмина адаз ийизвай гьуьрмет пара екеди тир.
1877-йисан бунтарилай кьулухъ ам патал вири дегиш хьанай. Бунтарин терефдар я лагьана, къуллугъдилай алудна, Мирзе-Къазанфар пачагьдин жаллатIри 1878-йисуз Иркутскдиз суьргуьндиз акъуднай. Вад йис гьа мекьи гъурбатда акъатна. 1883-йисуз, цIийи пачагьди тахсиррилай гъил къачурла, ам Мамрачрик хтанай. Гьа йисалай кьулухъ Мирзе-Къазанфар ва адан тIвар уьмуьрдин ачух майдандал мад акъат хъувунач. Адан са шиир профессор Агьед Агъаеван гъиле гьатдалди, адакай лезгийрин арайра са хабарни амачир. Сифтегьан лезги азбука туькIуьрна, чапдай акъудай Мирзе-Къазанфарак шаирвални кваз хьайиди 1960-йисуз, А.Агъаев себеб яз, лезгийриз цIийи кьилелай ашкара хъхьанай.
Бес ихьтин алакьунар авай кас, вичин гьеле 40 йисни тахьанвай, суьргуьндай хтайла хайи хуьре квел машгъул тир, уьмуьрди адаз вич мад кIанар хъувунайни?
И суалриз жавабар саданни фикирдиз текъведай чкадай чаз гьатнава. А чка Алибег Фатахован “КьатI-кьатI авур зунжурар” поэма я. Ана Гражданский дяведин йисара хьайи вакъиайрикай ихтилат физва. Поэмадин са чкадал фекьийрини девлетлуйри къара халкьдин дестеяр Кьасумхуьрел кIватIна, гьа дестеярни галаз, абур большевикрин винел “гъазават” ийиз Дербентдихъди фейи вахтуникай кхьенва. Чна вичикай ихтилат ийизвай эсердин XXIV лагьай кьиле Дербентдихъди “гъазават” ийиз фейи дестейрикай ихьтин цIарар ава:
Агакьна дестеяр Мамрачрин хуьруьз,
Ина абур акъвазна хейлах вахтар,
Кьилеллайбур гьахьна Юсуфан кIвализ,
Хъваз помещик Гъазанферрин чехирар.
И цIарара тIвар кьунвай Юсуф 1866-йисуз дидедиз хьайи мамрачви Мирзе-Къазанфаран гъвечIи гада я, адалай кьве йисан чIехи гада Гьасан а девирда Урусатда муькъвер эцигиз, вичикайни дворянин хьанвай. И цIарарай аквазвайвал, Гражданский дяведин йисара Мирзе-Къазанфарал чан аламач. Амма ам кьена са акьван вахт алатнавач: адан тIвар, чехирар гьасилиз хьайи “помещик” яз, халкьдин сивера ама. Им аламатдин кар туш: 1886-йисан переписдай чир жезвайвал, а девирда Мирзе-Къазанфар яд гузвай 26 гектар чилин иеси я. А вахтара им еке девлет тир. Гьадалай гъейрини, ам пад-къерех акунвай, савадлу, Европада авай къайдайрикай хабар авай итим тир. Аквадай гьаларай, суьргуьндай хтана, ада вичин чилерал ципицIрин багълар кутуна, ам чехирар хкудунал ва хуьруьн майишатдин маса крарал машгъул хьана.
Эгер большевикрин винел ийизвай “гъазаватдин” кьиле авайбурувайни, Алибег Фатахова тестикьарзавайвал, адан чехиррин вилик акъвазиз хьаначтIа, адакай, суьргуьндай хтайла, ципицIрикай чехирар хкуддай зурба устIар хьанвай. Хъсан чехирдин тIям, чна фикирзава, адаз гьеле урус генерал Усларавай чир хьанвай…
Мирзе-Къазанфаракай чехирдин къадир чидай кас хьунихъ мад са себеб авай. Гила чаз чир хьанвайвал, ам 1960-йисуз А. Агъаева чап авур тек са шиирдин автор тушир, алай йисуз чаз адан пуд шиир мад гьат хъувунай ва абур чна “Лезги газетдиз” акъуднай (са шиир 18-мартдиз акъатай нумрада ва кьве шиирни 1-июлдиз акъатай нумрада). А шииррай Мирзе-Къазанфар дерин фикирар ва бажарагъ авай шаир хьайиди аквазва. Суьргуьндиз акъатайдалай кьулухъ уьмуьрдикай рикI ханвай шаир Мирзе-Къазанфара, белки, шиирар кхьизмачир жеди, амма адан рикI шаирдинди яз амай. Бес уьмуьрдикай пер ханвай шаирдин рикI авай кас квел машгъул хьун лазим тир, чехиррал машгъул тахьана?
Чехир поэзиядиз мукьва я лугьуда: са бязибуру чехир поэзиядин юлдаш я, муькуьбуру ам поэзиядин эвез я лугьуда. Гьадалай гъейрини, Хайяма лагьайвал, чехир тахъвай касдин вилералди и уьмуьрдин къайдайриз килигиз жедани мегер? АкI килигиз шаирдиз пара четин я…
Суьргуьндай хтана, чехиррал машгъул жедалди, шак алачиз, Мирзе-Къазанфар вичин девирдин зурба шаир тир. Етим Эмина чи литературадин бине кутадайла, ам а кардик вичин къуьн кутур ксарикай сад яз хьайиди чаз и йикъара гьат хъувунвай адан вад лагьай шиирди къалурзава. А шиир вич, гилан лезги алфавитдин куьмекдалди кхьена, араб гьарфаралди ам кхьенвай чарчин шикил чна инал гузва.
Султан1 стха, нази-къамдин2 гьуьлериз
В(ун) (гь)ахьун гьисабмир ихтиярдикай.
Межнун хьиз зун, дили хьана, чуьллериз
Фин тавун бес тушни, хъелна ярдикай?
Залумди заз эвел ихтибар гана,
Дуьнмиш3 хьана, са нашидаз4 яр хьана,
Гьасрет(дин)5 цIу йифди-югъди зун кана,
Хабар кьунач ярди зи агь-зардикай6.
Дугъри я, гуьзел жеч икьрар имандал7, —
ЧIалахъ хьана зун, кьин кьурла Кьуръандал.
Гьар кас, зун хьиз, ашукь ахьтин жавандал
ХьайитIа, къакъатич ам азардигай8.
Эй, Дили-Вирана9, вун я са гада10,
Къалай къуз ви дердер жеда зияда11,
Вучда на амукьна фана дуьньяда,
АтIана икI ярди ихтибардикай?
И эсер мугьуьббатдин “наз гвай” гъамуникай я. Шаирди вичин дуст Султаназ, тамуз ван хьун патал тараз якIв ядайда хьиз, лугьузва: “Муьгьуьббатдин наз гвай гъамунин гьуьлуьз гьахьун ваз муьгьуьббат види яз гьисабдай ихтияр ава лагьай чIал туш: ваз муьтIуьгъ тушир ам патал, ярдикай хъелна, чуьллера къекъуьналди муьтIуьгъ жедай затI авач”…
И шиирдиз мадни баянар гуз жеда. Амма шиирар баянар гун патал ваъ, кIелун патал, кIелай касди шаирдин фикирар гьиссун патал теснифзавай затIар я. Чаз гьат хъувунвай Мирзе-Къазанфаран шиир кIелайла, чна адан фикирар гьисс ийизва, чаз анай кьетIен хатI авай шаир аквазва.
Гьелбетда, и шиирдал лезги чIалан кхьинрин къайдаяр гьеле тайин тахьанвай девирдин гелер ала. Амма шиирди Мирзе-Къазанфар лезги чIалан кхьинрин ва лезги поэзиядин къайдаяр арадал атуник вичин пай кутур ксарикай сад хьайиди къалурзава. Чи фикирдалди, Мирзе-Къазанфаран икьван чIавалди чаз чизвай са шиирдилай гъейри мад кьуд шиир чаз чир хъхьуни ажайиб уьмуьрди адан тIвар, шаирдин тIвар хьиз, лезгийрин арайриз хканвайди якъин ийизва ва идалай кьулухъ лезги тарихдинни культурадин ктабра ам шаир хьиз, адан эсеррин чешнеярни гъана, къалурун чавай тIалабзава…
Мансур Куьреви
_____________________________________
1 Султан — аквадай гьаларай, Кьасумхуьрел дуванбег хьайи, вичини лезги чIалал шиирар кхьиз, Етим Эминахъни Мирзе-Къазанфарахъ галаз дуствал авур кас я.
2 Къам — “гъам” гафунин маса жуьре. “Нази-къам” келима РагъэкъечIдай патан поэзияда ишлемишзавай “наз гвай гъам” келимадин эвез я.
3 Дуьнмиш хьун — гафунилай элкъуьн, гаф дегишарун.
4 Нашиди — тежриба авачирди, эдебсузди, усалди.
5 Гьасрет — са нихъ (куьхъ) ятIани рикI акъатдай гьал.
6 Агь-зар — агьузар, тIал, рикIин тIарвал, гьам, перишанвал.
7 Иман — диндихъ агъун.
8 “Азардивай” гафунин нугъатдин жуьре.
9 Дили-Вирана — Мирзе-Къазанфаран лакIаб.
10 Гада — инал и гаф “пара крарин гъавурда авачир, бегьемдиз жавабдарвал гьисс тийизвай жегьил” келимадин манада ишлемишнава.
11 Зияда — пара, гзаф.
