Сир туш хьи, эхиримжи вахтара айнаяр алукIнавай аялар, жегьилар чал гзаф дуьшуьш жезва. Вилерин экв вучиз икьван фад зайиф жезва? Им квехъ галаз алакъалу кар я? Телефонри ва маса гаджетри вилерин хцивал квадаруниз гьихьтин таъсир ийизва? И ва маса бязи суалриз чна Москва шегьердин «Медсвисс» центрада кIвалахзавай вилерин тежрибалу духтур-офтальмолог, медицинадин илимрин кандидат Сакина Мурадовна Омаровадивай жавабар гун тIалабна. Къейд ийин, пешекарди Инстаграм соцсетда вичин @saomarova_doctor аккаунтда мукьвал-мукьвал менфятлу меслятар, теклифар гузва.
- Сакина Мурадовна, куь фикирдалди, вилерин экв зайиф инсанар, иллаки жегьилар йисалай-суз вучиз гзаф жезва?
— Гьакъикъатдани, вилерин азарар — “жегьил”, эхиримжи йисара яргъал алай затIар хъсандиз акван тийизвайбурун кьадар артух жезва. Себеб вуч я лагьайтIа, гьеле гъвечIизамаз (2-5 йисан яшара аваз) аялдин вилерал артухан пар акьалтзава: дидейри чпин аялар смартфонрай мультикар килигунал желбзава. Акунин, килигунин система аял чIехи хьунихъ галаз сад хьиз къайдада гьатзавайди я. Им неинки вилерин хцивал, гьакI рангар, затIар кьве вилизни сад хьиз хъсандиз акунин алакьун я. Акунин система дуьз къайдада гьатун патал аялди вилериз тади тагун, вилерин михьивал хуьн, йикъа кьве сятдилай тIимил тушиз гьавадал ва гьерекатдик хьун важиблу я. Беден мягькемарунин, гужлу авунин гьерекатрини хъсан патахъай таъсир ийизва.
Къе чун еке мумкинвилер авай дуьньяда яшамиш жезва. Чавай интернетдай недай затIарни, парталарни, дуланажагъда герек шейэрин, самолетдин, концертдин билетарни маса къачуз жезва. Чи йикъарин лап чIехи пай инсанар смартфонар, мобильный телефонар ва маса гаджетар ишлемишзавайбур я. Гьавиляй вилерал ацалтзавай пар са шумуд цIуд сеферда артух хьанва. Бегьем ксун тавуни, яни лазим тирвал ахвар тахьуни, стрессри ва маса бязи себебри вилерин азарар фад-фад чукIурзава.
- Адет яз, духтурдин патав инсанар са гьихьтин ятIа тIал пайда хьайила, са куь ятIа азаб гайила фида. Вилерин духтурдин патав мукьвал-мукьвал финин лазимвал авани?
— Аял хьайила, адаз неонатолог килигзава ва умуми гьал ахтармишзава. Гьа жергедай яз дидедиз хьайила аваз хьайи азарар авани-авачни ахтармишзава. Сад, пуд, ругуд варцар, са йис, 3 йис ва 6-7 йис тамам хьанвай аялдин вилерин экв офтальмологди ахтармишзава. Гуьгъуьнлайни гьар йисуз гьа и жуьреда. Яргъа авай затI хъсандиз аквадай, амма мукьув гвайди таквадай ва я яргъа авай затI хъсандиз таквадай, амма мукьув гвайди аквадай хьтин гьалар, вилерин чапрасвал аялзамаз винел акъудун патал пешекарар килигна кIанда. Ихьтин серенжемар диде-бубадикай садаз ва я кьведазни вилерин азарар авай аялриз талукь яз кьиле тухун иллаки чарасуз я. Айнаяр алукIун ва духтуррин меслятрал амал авун гзаф важиблу я. И меслятар, серенжемар чIехи инсанризни талукь жезва. Вучиз лагьайтIа, бязи азарри чпикай геж хабар гуда. Азарар вахтунда винел акъудун ва сагъарун герек я.
Вилерин азарри маса умуми азаррин гьакъиндайни шагьидвал авун мумкин я: шекердин диабетдин, жалгъайрин азаррин, ивидин гьерекатдин, иви тIимил хьунин, кьилин мефтIедин… Гзаф вахтара офтальмологди сифте яз азарар винел акъудзавай пешекардин везифаярни кьилиз акъудзава.
- Жегьилрин арада вилерин азарар чукIунин гьалариз квевай гьихьтин къимет гуз жеда?
— Жегьилрин арада (18 йисалай 45 йисал кьван яшара авай) яргъа авай затI хъсандиз таквадайбурун кьадар пара я. Конъюнктивит, блефарит, увеит азарар гзаф чкIанва. Бязибурук диде-бубайрикай азарар къвезва.
- Вилерин азарар диде-бубайрилай абурун веледрални атунин мумкинвал гьакьван екеди яни?
— Диде-бубайрилай чав неинки вилерин рангни нерин кIалуб, гьакI азарарни агакьзава. Им бажармишиз тежедай кар я. Вилерин азаррин Гельмгольцан тIварцIихъ галай институтдин къуллугъчи, медицинадин илимрин доктор А.Шамшиновади тухвай ахтармишунри къалурна хьи, вилерин азаррин 42,3 процент диде-бубайрилай атунихъ галаз алакъалу я. Сихилда вилерин азарар авай багърияр малум ятIа, папани гъуьлуь генетикадин жигьетдай пешекарривай меслятар къачун герек я.
- Вилерин ишигъдиз зарар гудай недай суьрсетар авани?
— Вичин сагъламвилихъ гелкъвезвай инсандиз чизва хьи, ада незвай затIарик салан таза майваяр, емишар ва як хьун герек я. Вилер патал иллаки хъипи, яру ва къацу рангунин салан майваяр (буран, болгарский истивут, газар, успагьан (шпинат), чичIек, серг, брокколи, партахал ва шефтел) хийирлу я. Черникадик каротин, лютеин ва зеаксантин ква. С, Д, Е витаминар, магний, калий, фтор, фосфор, ракь, цинк хьтин микроэлементар гзаф квай суьрсетар хкяна кIанда. Шурадикайни, балугърикайни какайрикай еке хийир ава.
Гъуьруькай авунвай затIар, ширинлухар, ички пара ишлемишна виже къведач. Глаукома азар авайбуру кьел тIимил ишлемишна кIанда. Кьеле бендендик квай кьеж хкатуниз манийвал гузва ва вилерин къенепатан давление хкажзава.
Жуьреба-жуьре консервиярни, чипсарни, кендирагъарни, бязи мижеярни вилер патал зарарлу я.
- Компьютер, мобильный телефон, телевизор — ибурукай вилерин экв патал виридалайни гзаф вуч зарарлу я?
— Лап мукьув агудна килигзавай затIуни вилериз гзаф тади гуда. Адет яз, столдал алай компьютердинни инсандин вилерин арада 70 сантиметр кьван мензил амукьзава, гъилевай планшетдиз килигдайла, — 40 сантиметр, мобильный телефон лап мукьув агудзава — 25-30 сантиметр. Телевизордиз лагьайтIа, чун 3-4 метрдин яргъай килигзава.
Телефонди чIехи ксарин вилер галатарзава. Гаджетри аялрин вилерин экв зайифарзава, кьилди къачуртIа, яргъа авай затI писдиз акунин азар арадал гъизва.
Эгер вилерин духтурдин патав тефена йисалайни гзаф вахт ятIа, гежел вегьин тавуна, жуван вилерин хцивал пешекардив ахтармишиз тур.
- Маналу жавабар гунай сагърай!
Л. ФЕТГЬУЬЛЛАГЬ
