Лезги кхьинрин тарихдай

Чи милли чIалан кхьинар (сад лагьай  гьарфар, абуралди кхьинар ва сад лагьай ктабарни) арадал атайдалай инихъ 150 йис  алатнава. Милли культурадин, къанажагъдин, эдебиятдин тарихда им чIехи вакъиа, сувар тирдал шак алач. Амма алай вахтунин, яни тIугъвал лугьудай завалди агъавалзавай шартIара, гзаф маса суварар хьиз, и мярекатни я чи алимривай, я чи шаирривайни гьикаятчийривай, я мектебринни колледжрин, институтрин коллективривай къейд ийиз жезвач.

Газет кIелзавайбуруз чна и вакъиадикай делилар яшлу шаир, вич датIана хайи чIалан дурумлу ибарайринни рангламишдай ху­дожественный гафарин-гевгьеррин гуь­гъуьна авай  Сажидин  Саидгьасанован  ­чарарин (кхьинрин) куьмекдалди раиж ­ийизва.

Сад лагьайди, шаирди, “Лезги кхьинрин имаратар” кьил гана, чIехи поэма кхьенва. Адан асул пай чIехи классик Етим Эминанни чи милли кхьинрин эвел кутур алим ва шаир, вичин девирдин (XIX асирдин кьвед лагьай пай) кьетIен савадлу кас, Урусатдин пачагьдин тапшуругъдалди атана, Кавказдин халкьарин, гьа жергедай яз лезгийринни чIалар ахтармишай зурба алим Петр Карлович Усларахъ галаз санал кIвалахай  Мамрач Къазанфар-беган (Зулфикъарован) алакъайриз талукьарнава.

Лезги чIалан сифте кхьинар арадал гъайи­бурни гьабур яз гьисабзава. Им чи тарихда фадлай гьатнавай делил тирвиляй (Р.И.Гьай­дарова, А.Г.Гуьлмегьамедова, Къ.Х.Акимова ва мсб. чпин кIвалахра тестикьарнава) чна поэмадик кязавач. Автордиз чарар кхьенвай чи къенин аямдин чIалан чIехи устадар тир Мансур Куьревидинни Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашан тебрикрихъ галаз чнани рейсадвалзава.

Кьвед лагьайди, С.Саидгьасанова чав Зул­фикъаров Къазанфар-беган ва адалай гуьгъуьниз чи маса арифдар алим, лезги ­чIа­­ла­н­ гьакъикъи къайгъудар хьайи Абужафер Мамедован лезги чIалаз талукь ктабрикай авунвай къейдер  агакьарнава. И кардайни чухсагъул. Чна гьабурукай менфят къа­чунва.

­ Мердали  Жалилов

______________________________________________________________________________________________________________

Къазанфар-бег Мамрачви

Зулфикъаров Къазанфар-бег Мамрачви (лакIаб — Мамрач Къазанфар) — чIехи лезги алим ва шаир. Сад лагьай лезги “Букварь” туь­кIуьрай кас. Зулфикъаров Къазанфар-бег 1843-йисуз Куьре магьалдин Мамрач хуьре ди­дедиз хьана. Ада Вини Ярагъдал Гьажи Ис­маил эфендидин медресада кIелна, илимрин дибар ва РагъэкъечIдай патан чIалар чирна. Къа­занфар-бегди лезги чIал ахтармишай урус алим П.К.Услараз, куратор яз, чIехи куьмекар гана.

И карди адаз сад лагьай лезги азбука кхьидай мумкинвални гана: “Лезги букварь” — 1871-йи­суз Темир-Хан-Шурада “Куьредин абжуз” тIвар алаз чапдай акъатна. Им Усларан алфавитдал акъатай сад лагьай лезги ктаб я. П.К.Услара Къазанфар-бегдин алакьунриз чIехи къимет гана.

М. Къазанфар-бег шиирар кхьизвайдини тир: «Етим Эминаз жаваб» шиирда ада ви­чин дустуниз “дили-диванадиз чирагъ куь­кIуь­райди” лугьузва, ам шаирдихъ галаз, “эй, азиз” лугьуз, рахазва.

Мамрач Къазанфар-бегди лезги халкь савадлу хьун патал гзаф зегьметар чIугуна. Ам 1877-йисуз, Урусатдин  пачагьди Дагъустан­да­­ “бунтар къарагъарайбуруз” туьнбуьгь ийи­дай­ла­, Туьркиядиз куьч хьана, гьана рагьметдиз фена.

Абужафер Мамедов кьасумхуьруьнви

Абужафер Мамедов 1880-йисуз Кьасумхуьрел дидедиз хьана. Адан чIехи буба Пирали Ярагъ Мегьамедан тухумдай тир. Лезги шииратдин классик Етим Эминан девирда Пирали машгьур шаир яз гьисабзавай.

Мадни итижлу са делил: Абужаферан дах­ Мамед-эфендини Алкьвадар Гьасан эфенди дидедин патай амледин рухваяр тир. Абужафер Мамедоваз еке дережадин образование, илим авай. Адаз араб, туьрк ва урус чIалар лап хъсандиз чизвай.

А.Мамедова Гуржистандин Гори шегьер­да муаллимвилин семинарий, гьа вахтунда лугьуз хьайивал, “татарский” отделение акьал­тIарна. Ахпа ада Темир-Хан-Шурада муаллим яз кIвалахна. Абужафера вичикай гуьгъуьнлай машгьур кавказовед ва Дагъустандин чIалар ахтармишайди хьайи Е.Бокареваз тарсар ганай.

Гьа са вахтунда Абужафер лезги кхьинрин галатун тийижир пропагандистни хьана. Гуьгъуьнлай, Кьасумхуьруьн светский школада муаллимвиле кIвалахдайла, А.Мамедова, П.К.Усларан алфавит бинедиз къачуна, “Азбука ва кIелун патал сифте ктаб” (“Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIел­дай жуз”) кхьена. Им Къазанфар Зулфикъа­рован элифрин кьвед лагьай ктаб тир. Ктаб 1911-йисуз Тифлисда чапнай. Аялриз дидед чIа­лай чирвилер гун патал ктабда жуьреба-жуьре темайрай материалар, гьикаяяр, махар, мисалар, мискIалар, гьакIни тапшуругъар, суалар ва абуруз жавабарни ганвай.

Адалайни вилик, 1905-йисуз, Абужафера гьазурнавай, чпин тIварар Къуръанда гьатнавай 28 пайгъамбардикай кхьенвай гьикаяяр авай ктаб, лезги чIалал таржума авуна, чапдай акъатнай.

Абужафер Мамедов Максим Горькийди ХХ асирдин Гомер я лагьай СтIал Сулей­ма­нан­ чIехи дустни тир. Ада сифтебурукай яз вирибур гъавурда гьатдай къайдада лагьанай: “Сулейман ашукь туш, ам халисан шаир я”. Ада СтIал Сулейманан гзаф шиирар, кхьинни авуна, халкьдал агакьарнай.

Абужафер Мамед-эфендиевич Мамедов, рикIе еке мурадарни къастар, хъийидай кIва­лахар амаз, 54 йисан яшда аваз, 1934-йисуз рагьметдиз фена.

Кириллицадивай яргъа тахьана

Кириллицадин алфавитдал а девирда лез­гийрин пуд ктаб акъатнава. Сифтегьан ктаб — 1871-йисуз, Темир-Хан-Шурада авай Да­гъус­тан областдин армиядин штабдин типографияда. Адаз, виликан Куьре округдин Мамрачви Къа­занфар-бегди туькIуьрнавай “Куьредин чIал” лугьузва. Муькуь ктабдин ав­тор Петербургдин Имперский академия куьтягьнавай Петр Карлович Услар я. Ам 1886-йисуз Тифлисда акъуднава. И ктабдин тIвар муькуьдалай яргъи я — “Куьредин азбука ва кIелдай ктаб”. Ам акъудай вахт — 1911-йис. Пуд лагьай­ ктабдин ав­тор къалурнавачтIани, адал зегьмет­ чIу­гунвайди Кьасумхуьруьн светский школадин муаллим Абужафер Мамедов яз гьи­саб­зава­.

* * *

Ихьтин эвелдин гьунарлу давамарун Советрин девирда, 1928-йисуз, Гьажибег Гьажибегова ва чIалан нуфузлу маса ксари чIу­гур чIехи зегьметри арадал гъана.

Гила чахъ чи милли азбукани, газетарни, журналарни, ктабарни, милли театрни, радиони, телевиденини хьанва. 150 йисан тарих бушдаказ алатнавач…

«Лезги газет»