ЦIийи ктабар

Проза (гьикаят) гьар са литературадин дигмиш­вилин ярж я лу­гьуз­ва. Кьил-кьилеллаз туькIуьр­на­вай сюжетар, композицияр, фикир желб­дайвал ачухарнавай образар — инсанрин кьисметар художественный чIалан такьатралди устаддиз къалурнавай эсерар кхьин четин месэла тирди критикадани фадлай къейднавай делил я.

Дугъриданни, ахьтин эсерар (гьикаяяр, повестар, романар) тIи­мил гьалтда. Эхиримжи йисара лагьайтIа, чпин гьикаятдин эсерар кхьизвай лезги писателарни акьван гзаф туш. Яшар 30-далай тIимил тир жегьил гьикаятчияр аватIа ерлини чидач.

ЯтIани, шадвилелди а кар къейд ийиз жеда хьи, алаш-булашда  гьатнавай чи девирдани лезги гьикаятда фикир желбдай хьтин эсерар кIелзавайбурув агакьзава. Агакьзава, кIелзаватIа чидач. Са бязи эсеррикай чун чи газетда идалай виликни рахайди рикIел хкун кутугнава. Абурун жергеда Гьаким Къурбанан “Яру Ярагъ”, “Зуьгьре гъед”, Сардар Абилан “Кьве дидедин хва” романар (чIехи жанраяр), Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша цIийиз кхьенвай “ВечIе-хваяр” романдин паяр, Мариф Къадимован гьикаятрикайни очеркрикай ибарат “ТIварни тар” ктаб, Азедин Эсетова кхьенвай кьве томдикай ибарат “Духтурдин дафтарар” (куьруь жанрайрин эсерар), Нариман Ибрагьимован “Я эвел, я эхир”, “Зегьерлу кьисас”  повестар, “Кьисметдин къекъуьнрал”, “Тапаррин къармахра” романар ава.

Шииратда кьетIен агалкьун яз, Дагъустандин халкьдин  шаир Майрудин Бабаханован шиирралди кхьенвай “Келентар” роман къейдзава.

КIелунал гьалтайла, акьалтIай дуьшкуьн гьалдиз атанвай чи девирда икьван ктабар (зун, жуваз хуш яз, кIелай эсеррикай рахазва) чапдай акъудун! Гонорарни, маса куьмекарни авачиз, писателри вахтунинни адан векилрин кьисметар, къаматар, руьгьда кьиле физ­вай къарма-къаришдин женгер чпин рикIин  сафунай язава! Зи фикирдалди, им тарифдай кар я. МасакIа хьунни мумкин туш.

И мукьвара чи гъилиз атай цIийи­­бурукай сад Дагъустандин халкьдин писатель  Абдуселим  Исмаилован  “Терг хьайибур” ктаб я. Ам, 300 экземплярдин кьадарда аваз, ДКИ-ди чапдай акъуднава. Ктабда автордин са жерге гьикаяяр, повестар ва “Мамнунан чирагъ” пьеса гьатнава. Санлай виридаз “Терг хьайибур” кьил ганва.

Ихьтин кьили бязибурук къурхуни кутун мумкин я. Вучиз “Терг хьайибур?” Чаз чан алайбур, уьмуьр­диз, устадвилиз, гележегдиз къуллугъзавай къуватар (мягькем чанар, ачух рикIер, къени къастар, михьи умудар) артух герек тушни? Писателди гьи рекье чун твазва­тIа?..

Ихьтин суалар зи виликни акъвазна. Амма ктабда гьатнавай эсерар кIелунивай зи суалрин сиягь цIраз гатIунна. Эхирни “терг хьайибур” ибара (ам и ктабда гзаф игитрин мецел ала, виридалайни артух — гьа тIвар алай повестдин игит Гьамид халудин) писателди герек яз ва дуьз чкайрал ишлемишнава. ­Ву­жар я терг жезвайбур? ТIвар кьун­вай по­вестдай аквазвайвал (ам новеллайрин къайдада кхьенва, гьар са новелла са кьисмет я), бязи­бур, чпик са тахсирни квачиз, маса­бур, чпин къастарин инсафсузвилелди, четин вядейра жасусвилер, масабуруз зу­лумар авуналди, терг жезва.

Месела, “Руфунар Германияда тур лезги” новеллада Гьамид халу­ди вичиз, Магаданда аскервиле къуллугъдайла (дустагърин кьилел), акур къубави Агъабубадикай суьгьбетзава. Гьихьтин залан кьисмет! Дяведа адал залан хирер хьана, вич вичик квачиз немсерин есирвиле гьатна. Са немс хизанди ам хвена. Амма дяведилай гуьгъуьниз (1949-йисуз) ватандиз хтайла, ам, “тахсирар алудиз”, Магадандиз акъудна. Ина НКВД-дин лагеррин вири тIямар адаз аквазва. Терг хьана адан вири михьи, экуь умудар, ниятар, уьмуьрни санлай. Дяве себеб язни, а девирдин къанунрин зидвилерайни… Есирвиле гьатайбуруз, иниз хтайла, инсафзавачир. Вуж гьикI есирвиле гьатнатIа, кьил ахкъудун четин тир.

“Асияди” новеллада Гьемзебегни Садикь хьтин дагъвияр сад уьлкведа кьиле фейи къарма-къаришди, муькуьди вичин хизандин ала­къайри виляй вегьена, терг жезва.

“Дагьардин кьилел” новеллада, вичин хайи хуьре Аллагьди чин тагана, кIвалахиз фейи чкадани вагьши башибузукьрин къармахра гьатна, бедбахт хьайи, гила, омоновчийрикай катна, тамара гьатнавай Гьажиражаб лугьудайди терг хьана.

“Урусатдин бугъа” новеллада дяведикай катай Аллагьверен, Бабахан, Магьамад хьтин жасусрин эхират жезва. Ибур вири  терг хьайибур тушни? Чпи чеб терг авурбур.

Гьамид халудин мецелай алатзавай “Инсанрин фикирар, инсанрин уьмуьрар чпикай бизарзавайбур, вири терг хьурай” гафари неинки повестдин, гьакI санлай ктабдин кьилин идея, автордин вичинни позиция (рехъ) тайинарзава.

Инсанвал, къенивал, михьи­вал­, зегьметдал, тIебиатдал ашукьвал рикIе хуьзвай Гьамид халу, адан уьмуьрдин юлдаш Айна, хтул Эсед, Гьамидан стха — гъуьрчехъан­ Алискер — ибур уьмуьрдин эбе­дивал тестикьарзавай игитрин дес­те я.

Ктабда гьатнавай “Йифен мугьманар”, “Зегьем йифен зенг” паярани “терг хьайибурунни” уьмуьрдиз къуллугъзавайбурун къарши гьерекатар къалурнава. Месела, хуьруьн агьалийриз куьгьне регъв хуьзвай кьуьзуь Багьадурни адал йифиз “илифзавай”, чпи “михьи дин хуьзвайди я” лугьузвай къучийри гьеле инкъилабдинни граждан дяведин, 30- йисарин бунтарин агьвалатар рикIел хкизва. А чIавуз терг хьайибурун невейри гила мад цIийи шулугърик кьил кутунва. “Терг хьайибур” секин жезвач.

“Зегьем йифен зенгни” “Йифен мугьманар” паюнин давамарун хьиз я.

Саки вири гьикаяйри гьа и те­гьерда  къарши фикирринни гьерекатрин алакъаяр къалурзава. “Архивариус”, “Айгъуран иви”, “Къанлу”, “Къванерин хара” чи йикъариз хас агьвалатралди девлетлу я. Абу­ра марифатдинни эдебдин, вафалувилинни къайгъударвилин месэлаяр гьялзава. Инсанрин психологияда физвай гьерекатар къалурзава.

“Рагьман дахни Секинат бажи” пай инсанрин къени ва чIуру къилихрин алакъайрикай ибарат я. Абурай чав чи халкьдин гегьенш къатариз хас хъуьтуьл айгьамринни хъуьруьнрин, сада-садаз тедбирар, теселлияр гунин гьиссер агакьзава. Абурукай са хейлинбур чна чи газетдани чап авурди я, кIелза­вай­буруни абур хушвилелди кьабулнай.

Санлай къачурла, чун рахазвай ктабди Дагъустандин халкьдин писатель Абдуселим Исмаилова чи девирдин секинсузвал кутазвай четин месэлаяр къарагъарзавайди, асул фикир дуьнья ва адан кьилин девлет тир Инсан саламат хуьниз гузвайди раижзава.

Душманвал, хаинвал, жасусвал, руьгьдин пичIивал, къанихвал, буьркьуь пехилвал негьна, къени, михьи алакъайриз рекьер ачухиз куьмек гузва.

И жигьетдай ктабда гьатнавай “Мамнунан чирагъ” пьеса генани таъсирлуди, жанлуди хьанва. Ана лезги халкьдин кьисметда гьакьван агъурбур яз гьатнавай 1877-йисарин бунтарин агьвалатар ва чи нуфузлу векилрикай сад тир Алкьвадар Гьасан эфендидин руьгьдин къамат къалурнава. Гьихьтин четинвилера гьатнаватIани, Гьасан  эфенди халкьдин умудлу векил,  адан руьгь уяхарзавай регьбер, арифдар яз амукьзава!

“Зи халкьди вич мукьвара азадвилин луварал хкажда” гафаралди вичин уьмуьрдин ктаб куьтягьзавай арифдардин къамат писателди ва драматургди вини дережада къалурнава.

Ихьтин руьгьдин ирс эбеди яз амукьда. Халкь датIана цIийи гъалибвилерал тухуда. Им генани важиблу фикир я цIийи ктабдин… Гьайиф, кIелдайбур тIимил жезва. Яраб кIелунни терг жеда жал?..

Мердали  Жалилов