И  жуьредин бязи чIалари Ибрагьим Гьуьсейнован шиират СтIал Сулейманан чIаларив — сияси рахшандриз (политический сатирадиз) мукьва ийизва. Анжах вичин шииратда И.Гьуьсейнова вахтунин дегишвилер, кье­тIен­вилер кутазва ва и жуьредин эсерриз девирдин ранг язава. Им, са патахъай, шииратда Сулеймана кутунвай адет, адан уюн хьуьнни я, муькуь патахъай, цIийивални.

Ибрагьим Гьуьсейнован шиирар мектебрин учебникрани хрестоматийра гьатнава, адан эсерар лицейра, гимназийра, вузра чирзава. Адан шииратдин ирсиникай диссертация кхьенва (М.Р. Кельбеханова: Ибрагьим Гьуьсейнован лирика. 1999).

Профессор Р.М. Кельбеханован гафарай, И.Гьуьсейнован муьгьуьббатдин лирикада “кIанивал зурба къуват яз къалурзавай, кIа­нивили инсандин акьул экуь ийизва, адаз тIе-биатдин ва жемиятдин вакъиайрин дувулрай кьил акъудиз куьмек гузва. Шаирдин ихьтин фикир алимдиз цIийивал хьиз аквазва. Шалбуздагъда къветер фейи / Жигъир хьиз я кьечIем ви. / Нурбахчайрин цуьквер я ви / Яру-цIару перемни.

КIанида, “са йиф хьиз, дуьнья мичIи” авурвиляй “сивив кьван” бейкефвилин хъелдив ацIай шиирдин къагьримандиз, вацIар ахъайна, хуьрер вацIув гуз кIан жезва. “Исятда за гъуд вегьеда Шалбуздиз: / Пад хьурай чил…”, — гьелягьар кьазва ада. Амма садлагьана рикIяй маса хиял физва: а завалдик бес кIанидини акатдачни?

Шаирдиз хас тир литературадин уюнрикай (литературный приемрикай) сад чIехи делилдай ва я вакъиадай гъвечIиди, гъвечIи делилдай ва я вакъиадай чIехиди къалурун я. Шиирдин къагьриманди вичин кIанидан акунар, адан суй гьар жуьре шейэрив, гьерекатрив, чкайрив гекъигзава, абурув мукьва ийизва (вич — тепедай, кIаниди Шагь дагъдай кьазва):

“Зи вилик квай и кIунтIарин арадай / Килигзава зун Шагьдагъдин живедиз. / Килигзава зун ваз, лацу бикедиз, / Зи патарив гвай рушарин арадай”… “А Шагьдагъдив жезвач завай агатиз: / Ада къана кьабулунин кин ава. / РикIе вазни кIанивилин кьин ава, / Амма къурху ава вунни къакъатиз”… “Шагьдагъ вичин кьакьанвилел машгьур я”… “Вун, играми, гуьрчегвилел машгьур я”.

КIаниди гагь кьакьан гуьзел дагъдив, гагь дерин гьуьлуьв, гагьни гимийриз экв гудай маякдив гекъигзава. Амма шиирдин кье­гьалди вичиз гагь рекье кьуразвай, тади квай вацIун, гагь гъвечIи къубудин, гагьни маякдин экуьналди ялзавай гимидин суфатар ­гузва: “Тади квай вацI рекье амаз кьурада,   / Кьисмет жедач адаз гьуьлуьн дегьнеяр. …Заз зунни гьа тади вацI хьиз аквада”…“За ви кьилив, гьуьлуьн кьилив вацIу хьиз, /Тадивунай, дере-тепе атIанай. / Амма рекье амаз зунни кьуранай, / Вав агатнай зун, са гъвечIи къубу хьиз”… “Маякди рехъ къалурзава гимийриз, / <…> Маяк хьанва вакайни зи дердийриз”…

ЧIалан девлетдилай, везин гьасилдай гьар жуьре алатрилай, рифмайрин фасагьат­вилелайни надирвилелай, севтинин аваздилай гъейри, Ибрагьим Гьуьсейнован шииратдин кьетIенвилерикай яз, фикиррин деринвал, манадин гегьеншвал ва маса ерияр къалуриз жеда.

Ибрагьим Гьуьсейнован шииратдиз цIийи, чиг гекъигунар, затIар, вакъиаяр цIийи къаматралди эвезунар хас я.  Адан эсерра халкьдин камалдиз мукьва тир къаматрилай гъейри,  вичин  хсуси  мягькем  ибараярни  гзаф  ава: “Къашунини макан кьунва тупIалда,                   / Къа­­къа­ра суст хьанва вичиз гапурни, / Эркек рикIе чка кьунва сабурди, / Жавабдини чка кьунва суалда”…  “Хъуьруьнихъ шел жедайди я, шелдихъни / Амукьдайди туш са шадвал тахьана — /Дишегьлиди, шал дуьзариз, лагьана. / Зак квайдини куьтягь тежер шел яни?” … “Гад алукьна лугьуз, живер Шалбуздин / ЦIрадани? Кьуьд я лугьуз жафади, / Ричал булах кьадани бес муркIади?” … “Кьве касдиз дар, са касдиз генг тир дуьнья, / Шумудахъ на гал­кIурна ви кIир, дуьнья? ”…  “Барутни цIай агатайла, вуч жеда? / Барутни цIай агатайла, гуж жеда. / Тахсир твамир барутдинни цIун хиве: / Чира, абур агудайди вуж ятIа”…

Ибрагьим Гуьсейнован шииратдин маса кьетIенвал — жуван чил, жуван ватан — бубалух кIан хьун я. Анжах и жуьредин чIалар адетдин теселлийривай яргъа я: “Герек чIавуз дагъ хьухь жуван ватандиз — / Дамах ийиз жеда вавай уьмуьрдал, / Пайдах хьана, хкаж жеда девирдал, / Къурхулуни жеда ирид душмандиз”… “Ватандин дерт ава эркек рикIера: / Ватан — гапур, рикIер адан къакъар я. / Куьз я никIер къуьл авачир кьилера? / Тур галачир къакъар хуьн — им нин кар я?”

И.Гьуьсейнован шииратдин дувулри халкьдин мецин эсеррин меж кужумнава: “Пуд йиса авайла завай, — вун гьинай атайди я? — хабар кьу­найтIа, за — хатрут тараркай жагъай­ди я, — лагьана, жаваб гудай,­ — кхьизва шаирди. Ва мадни давамзава: «Шарвили» заз хатрут тараркай жагъайди я”.

Бубалухдихъди, лезги чилихъди авай шаирдин кIанивал иллаки “Шарвили” поэмадай “Шарвилидин веси” шиирдин ялав квай цIарарай аквазва. И шиирда, гьелбетда, Шарвилидин веси вич лезги халкьдиз меслят, насигьат, тагьким авун жезва:

 Зи чил, зи халкь, са чIавузни

Пайи-паяр жемир куьн.

Я йифизни, я юкъузни

Чара хьунал къвемир куьн.

 

Куьн лекьер я, са муг чIехи

Ийизмай кьван. Эгер куьн

ТахьайтIа са рекье вири,

Жеда ажуз нуькIвер куьн.

 

КIуф яда квез, гатада куьн,

Ийир-тийир квахьда куь.

АкIида пис кьарада куьн,

РикIера кичI гьатда куь.

 

Куьн санал хьухь! Сада садаз

Гьуьрмет ая, хатур хуьх!

Хийир-шийир арадаваз,

Лезги чилин абур хуьх!

 

Лезги чил куьн патал фу-яд,

Гьам алукIдай партал я.

Лезги чил — им я куь кьуьд-гад,

Куь къанажагъ, кеф-гьал я.

 

Масадбуруз агъавилер

Ийимир. Квез агъавал

Ийиз тамир. Хуьх гьар сефер

Инсанвилин багьавал.

 

Чил — чи кIвалер, лезги цавар

Къавар я чи кIвалерин.

Цларани ава тавар

Шагь-дагъларин живерин.

 

Зи чил, зи халкь, куьн мус кIеве

АкIайтIани, атана

Акъвазна зи сурун хиве

Гьарай пудра, лагьана:

“Шарвили!..

Шарвили!..

Шарвили!..”

Женг чIугваз зун хкведа,

Куьмекда квез…

Гафарал и

Шарвили акъваз жеда”.

 

РикI, кIвалахур ватан патал,

Къудгун тежез, лал хьана.

Акваз кIандай халкьдин шадвал

Вилерни агал хьана.

 

Шаирди гьар са куьниз вичин бегьердин, тавунин вахт авайди, тади къачуналди а вахт куьруь ийиз тежедайди, сабур хуьн важиблу тирди тагькимзава. Яни вахт алукьдалди тадини мийир, вахт атайла — энгелни:

“Къелем чарчив агудмир вахт къведалди, / Вахт атайла, тамир агуд тавуна: / Вичин вахтар авайди я илгьамдиз”.

“Лацу кагъаз вилик ква зи, / Жив алай ник хьиз. / Шиир кхьин рикIик ква зи, / Вилелла цуьк хьиз. // Рагъ къведа ва жив цIра­да — / ЧIулав жеда ник. / Илгьам къведа — чар рахада / Дуьньядин вилик”.

Шаирди вахтунин сихвал, адан кьатIун тежервал ва даимвал, гьерекатдин датIурвал къалурзава. Какадин къене денбел гьикI аватIа, инсан вахтунин гьалкъада гьакI ава. Гьа вахтунин лентина кьилди-кьилдин ксарин, халкьарин, девиррин лишанар, шикилар, тарихар кхьенва.

“Заз зи къе хьиз, зи пака хьиз герек я       /Ала­тай югъ, жуван накьни фицякьра.              / Ден­белдиз чим квай кака хьиз герек я / Хъире хазвай экъечIиз кIанз алахъна”. 

Какадай экъечIуни денбелдиз уьмуьр гузва: денбел вахтуниз гьахьзава.  Амма инсандивай, дембелдивай хъиредай хьиз, вахтунай экъечIиз жедач. Инсан вахтуни, адан уьмуьр вахчуна, вичи гадарда. Амма вахтуни вичин “къеняй” гадарайтIани, бязи инсанрин тIварар, вахтунин вацIувай тухуз тежез, абурун крара сагъ амукьзава.

Гьар са касдин далудихъ вичин тарих гала: вичин крарин ва кьисметдин, бубайрин, тухум-тарадин краринни кьисметрин. Эгер кьегьал, мерд инсанрин тухумдик вичин тIвар кьацIурай сад кваз хьайитIа, тухумдиз кьегьалралди ваъ, гьа усал векилдалди къимет гуда. Яни, са касди авур нагьакьан карди вири тухумдал леке гъида.

Ибрагьим Гьуьсейнов 1936-йисуз Алкьвадрин хуьре Абдулкериман хизанда хана. Лезгистанда, Дагъустанда, гьакIни Урусатда тIвар-ван авай и тухумдин дувул Мегьамед Ярагъи­дихъни галкIанвай: Ибрагьиман чIехи буба Аб­дуллагь эфенди Ярагъ Мегьамедан езне тир. И тухумди ватандиз машгьур композиторар, гимияр расдай инженерар, кьегьалар, гьар ре­кьерай алимар, тарихчияр, филосо­фар, шаирар, диндарар гана. Гьелбетда, ихьтин­ маш­гьур тухумдин векил хьуни шаир Ибрагьи­ман къуьнерал залан пар, жавабдарвал эцигнавай. Гьар са камуна жуван дувулар рикIелай ра­къурдай зайифвал тавуна, уьтквемвилелди уьмуьрдин рехъ атIун герек жезвай.

Гьанай, гьа тухумдин дерин бинедай, къвез­ва шаирдин къилихни: четинвилерин вилик кьил агъуз тавун, чарадан вилик усалвал тавун, властдин къуватриз дасмалчивал тавун, жуван гьалал зегьметдалди кьил хуьн, садрани садавайни са затIни тIалаб тавун, жуван гафунин иеси яз амукьун…

“Текъвезвай хатур авуна суваб / Къазанмишай хва аватIа яраб? / Къвезвай хатурдиз гайитIа далу, / Пакадин юкъуз гуз тада жаваб”.

Эгер вун намусдикай, адалатдикай, гьахъвиликай, лезгивиликай, Шарвилидикай кхьизвай шаир ятIа, герек, жувакни намус, гьахъвал, адалат, лезгивал, Шарвилидин хесетар жен.

Гьакъикъатдани, Ибрагьим Гьуьсейнова уьмуьр вичин тухумда деб хьанвай терефар — ягь-намус, гьахъ-адалат, инсанвални итимвал, лезгивал вине кьуна, жуван халкьдиз, чилиз, чIалаз, милли ахлакьдиз вафалу яз тухвана.  Ам, вичи гьикI кхьизватIа, гьакI яшамишни хьана. И кар шаир мукьувай чидайбуруз малум я. ИкI тирди адан эсеррайни аквазва.

Гьамиша вичин гаф гвай, дасмалчивал, ялтахвал квачир, таб тийижир, авай гаф чинал лугьуз вердиш тир чи девирдин зурба шаир гьукуматдин патай я са тIвар, я са чар авачиз уьмуьрдай хъфена.

“Гьикьван яцIу хьайитIани ктабар,              / Гьикьван дулу хьайитIани ктабар, / Жеда абур кIелдай хцин дафтардиз / Акъуддай са цIарцIин вилик татабар”.

Талукь идарайра авай талукь ксарин ри­кIери Ибрагьим Гьуьсейноваз “халкьдин шаир” тIвар гуз къийимначтIани, гьа тIвар къачур са бязибурулай тафаватлу яз, лезги кIелзавайда ам халкьдин шаир хьиз, лезги халкьди вичин баркаллу хва хьиз кьабулнава. Вучиз лагьайтIа, шаирди вични шииратдиз сифте камар къачурдалай эхиримжи нефесдалди лезги чилин хва хьиз тухвана, вичин жавабдарвал — лезгивал гьиссна, ялавлу эсерралди лезги чилиз, лезги халкьдиз къуллугъна, миллетдин тIал-квал алай месэлаяр, къайгъуяр, зарул ва шад гьиссер вичинбур хьиз кьабулна.

“Миллионни авач зи халкь — лезгияр, / За­лай аслу я цур хьун, я къизил хьун. / Жуван хивез къачун Чилин дердияр. / Зи буржи я жуван халкьдин векил хьун. (1956-й.)

Шаирдин экуь къамат, адан камаллу, дерин фикиррин, керчек гьиссерин чIалар гьамишалугъ чи рикIера амукьда.

 ЧIехи шаир, хъфена вун, мирвет такуна,

Лаш гъилевай фасикьарин гьуьрмет такуна.

Садбур, цIалцIам цIарар кхьиз, сейлибур хьана,

Намус, гъейрат авай ксар гъейрибур  хьана.

Шумуд йисар са чубанди гьална шиират,

Шииратдин пак тIварцIикай хьана шийират.

Лугьуз, къекъвез — вич дуьньядин я зурба  шаир,

Амма гьарам темягь авай, кIватIиз буш  хийир.

Рей ганач ви я гафуни, я уьмуьрди гьахъ,

Какур, дуьзен — ава гьардаз вичин  руьгьдин рехъ.

Ви шиирра вун чахъ гала, агъайна инсан,

Гардан кIирнач, хвена кьакьан инсанвилин сан.

(2015-й.)

Фейзудин  Нагъиев,

ДГУ-дин профессор