Пайгъамбаррин варисар (шариатдин) алимар я

(Эвел — 26,28-нумрайра)

Фикъгьи — илим ва фикъгьидин маз­гьабрин тариф (определение)

Макъаладин алатай нумрада чапнавай паюнин эхиримжи кьве абзацда бязи гъа­латIар амукьнавай. Агъадихъ чна а чIуквар мад сеферда хгузва:

Шариатда фикъгьидин мазгьабар арадал атунин себебар:

Къейд авун лазим я, и месэлада мазгьабар тахьун асул кар я, амма Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гуьгъуьниз мусурманрин вилик пайда хьайи цIийи месэлайрин, гьаларин гьакъиндай Къуръандин ва Суннадин делилрай цIийи къарар акъудунин игьтияж арадал атана. И везифа кьилиз акъудун мужтагьидрин жавабдарвал хьана. Амай жемятдин хиве мужтагьидрин мазгьабриз (рекьериз) табий хьунин мажбуривал ава (вилик акъвазнавай цIийи месэлаяр, четин крар регьятдиз кьилиз акъудун патал).

…Дугъриданни, сифте “фикъгьидин медреса” Мединада асгьабрин девирда арадал атана.

Шариатдин къайдайрикай хабарар гайи виридалайни машгьур асгьабар ирид кас авай: Умар, Али, Ибн Масъуд, Айиша, Зайд ибн Сабит, Ибн Умар, Ибн Аббас (Аллагь рази хьурай чпелай виридалай)! Гуьгъуьнлай фикъгьидин медресаяр маса шегьеррани (вилаятрани) арадал атана, абуру чпин илим (чирвилер) винидихъ тIварар кьур ирид асгьабдин фикъгьидал асаслу авуна. Гьа икI, Мединадин агьалийрин илим — Ибн Умар ва Зайд асгьабрилай (Аллагь рази хьурай чпелай) ва абурун кьведан юлдашрилай арадал атана. Меккадин агьа­лийрин чIехи пай илим — Ибн Аббас асгьаб­дилай (Аллагь рази хьурай вичелай), Иракдин агьалийрин — вич Умар халифади (Аллагь рази хьурай вичелай) Иракдиз муаллим яз ракъурай Ибн Масъуд асгьаб­дилай (Аллагь рази хьурай вичелай). Адан тилмизрикай (мутIалимрикай) тир: Алкъамагь Ибн Масъуд, вич Гьаммад ибн Аби Сулейманан муаллим (шейх) хьайи Ибрагьим ан-Нахагьий (ам Абу Гьанифадин муаллимни (шейх) хьана. Гьа икI, Ибн Масъуд асгьабдин (Аллагь рази хьурай вичелай) илим (чирвилер) Абу Гьанифадив агакьна. Имам Маликав Мединада яшамиш хьайи асгьабрилай илим, чирвилер агакьна. Амма имам Шафииди сифте имам Маликавай илим къачуна, ада имам Маликан “МуватIтIаъ” тIвар алай ктаб чирна. Гуьгъуьнлай ам са кьадар вахтунда Абу Гьанифадин тилмиз Мугьаммад ибн Гьасанахъ галаз хьана ва адан ктабарни кIелна, чирна. Имам Агьмад ибн Гьанбала гьадисрин ва фикъгьидин илимар имам Шафиидивай чирна. Ахпа ам Йемендиз, Куфадиз, Басрадиз, Меккадиз, Мединадиз, Шамдиз фена ва а уьлквейра авай чIехи алимривай илимар къачуна.

Гьижрадин кьвед лагьай асирдин сифте кьилелай башламишна, та гьижрадин кьуд лагьай асирдин юкьварал къведалди (а девир ижтигьаддин жигьетдай “къизилдин девир” яз гьисабзава), мусурманрин уьлкведа (уьмметда) (нур гуз) цIипуд мужтагьид пайда хьана. Абурун мазгьабар ктабра кхьена ва абурун фикирриз и ксар табий хьана (абурун гелераваз фена): Суфьян ибн Гьуяйнагь — Меккада, Малик ибн Анас — Мединада, аль-Гьасан аль-Басрий — Басрада, Абу Гьанифа ва ас-Суфьян ас-Саврий — Куфада, аль-Авзагьий — Шамда, Шафиий ва аль-Лайс ибн Сагьд — Мисрда, Давуд аз-Загьирий, Ибн Жарир атI-ТIабарий, Абу Савр, Агьмад — Багъдадда, Исгьакъ ибн Рагьавайгьи — Нисабурда… Амма гзаф пай мазгьабар (са кьадар вахтар алатайла) анжах ктабрин къене амукьна (а мазгьабар кьиле тухузвай ксар кечмиш хьайила). Абурулай гъейри чIехи алимар мад авай (абурун мазгьабрин кьадар къадав агакьнавай). (Чи девирдалди) амукь тавур мазгьабрин имамрин (факъигьрин) тилмизри чпин имамрин фикъгьи ктабра кхьенач ва ам (медресайра, мискIинра…) кардик кутунач. Лагьана кIанда, а чIехи имамрин (факъигьрин) дережа машгьур кьуд имамдин дережадилай зайиф тушир. Имам Шафииди аль-Лайс ибн Сагьд алимдин кьакьан дережадиз баян гун яз, лагьана: “Дугъриданни, аль-Лайс ибн Сагьд Маликалай артух фагьумлу я, амма адан (яни Лайсан) юлдашри адан кар эхирдалди кьиле тухванач”. Гьа икI, къенин къалди “Агьлу-Суннадиз” машгьур тир кьуд мазгьаб амукьнава.

Винидихъ къалурнавайвал, “ижтигьад (мужтагьидвал)” Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гуьгъуьниз мусурманрин вилик пайда хьайи цIийи месэлайрин, гьаларин гьакъиндай Къуръандин ва Суннадин делилрал бинеламиш хьана къарарар акъудуниз талукь имамрин везифа я. Вучиз лагьай­тIа, Къуръандай ва Суннадай садлагьана къарар акъудиз вири инсанрилай алакьдач. “Ижтигьад” авуниз лазим шартIар гзаф ава, савад авачир халкьдилай алакь тийидай.

Эгер а мужтагьидди дуьз къарар акъу­дайтIа, адаз кьве суваб жезва: сад — дуьз жавабдай, садни — «ижтигьад» авунай! Эгер ам гъалатI хьайитIа, адаз са суваб ава. Къейд авун лазим я хьи, кьуд имамдини лагьанва (мана): “Эгер чпин ­гафар, мазгьаб сагьигь гьадисдиз акси ятIа, куьне, чи гафар туна, сагьигь гьадис хкягъа, ам асул тирвиляй”. Мужтагьид-имамриз маса мазгьабриз табий жедай ихтияр авач, абур чпин чирвилериз табий хьун лазим я. ГьакIни амай мусурманри са мазгьабдиз такълид авуна кIанда (а имамри, мужтагьидри къалурай рекьяй фин лазим я). Эгер мужтагьид-имамдиз са месэладин гьакъиндай дуьз жаваб масад тирди чир хьайитIа, ам а дуьз къарардиз табий хьун лазим я.

Ислам дин Аллагь — Таалади инсанар патал вад менфятлу кар аваз ракъурнава. Яни шариатдин къанунри (истемишунри) гьар са инсан патал вад шей хуьзва: чан (уьмуьр), дин, акьул, ягь-намус, мал.

(КьатI ама)

Ямин Мегьамедов,

диндин рекьяй алим