Эгер тарихдиз вил вегьейтIа, рикIел хкун лазим я хьи, 1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай, уьлкведа кьиле фейи граждан дяведилай гуьгъуьниз, 1921-йисуз Дагъустан Республикадин Автоно­мия малумарнай. Гьа и йисуз РСФСР-дик акатзавай Дагъустандин Автономиядин Конституцияни кьабулнай. Яни дагъвияр зурба государствода яшамиш жедай асул къанунралди таъминарнай. Ана дагъвийриз вири жуьредин ихтиярар, азадвилер гунихъ галаз сад хьиз, гьукум къурмишдай органар, абурун везифаяр, регьберар ва маса начальникар хкядай, суд-дуван кьиле тухудай жуьреяр ва гьакI маса къайдаяр, къанунар тайинарнавай.

Лугьун лазим я хьи, алатай йисара уьлкведа гзаф кьадардин дегишвилер арадал атана ва идахъ галаз алакъалу яз, уьлкведин, Дагъустандин дибдин законрикни дегишвилер кухтуна. Конституцияни цIийи хъувуна. Адан бинедаллаз 2003-йисан 26-июлдиз Дагъустан Республикадин Конституцияни кьабулна. И югъ чи республикадин сувар яз малумарна.

Конституция властдихъ, инсандин ихтияррихъ, азадвилерихъ, везифайрихъ, государство туь­­кIуь­рунин ва адаз регьбервал гунин къайдайрихъ галаз алакъалу общественный гьерекатар пайгардик кутазвай юридический кьилин къуват авай правовой акт я.

Кьиле физвай вакъиаяр фикирда кьуна, Консти­туциядик ара-ара дегишвилерни кухтазва. Малум тирвал, эхиримжи йиса­ра Дагъустан Республикадин регьбервал гудай къуллугъ пуд сеферда цIийи хъувуна. Чахъ Государст­венный Советдин Председателни, Президентни хьана. Гила — Дагъустан Республикадин Кьил.

Чна винидихъ лагьанай, Конституцияда об­ще­ст­водиз, гражданриз талукь къанунар, къайдаяр­ къейднава. Идакай чна газетдин чинрайни мукьвал-мукьвал рикIел хкизватIани, гьайиф хьи, чи инсанриз чпиз ганвай ихтияррикай, азадвилерикай­ ­тамамвилелди хабар авач, агьалийри абурукай герек вахтунда менфят къачузвач. Гьавиляй респуб­­ликада инсанрин ихтиярар чIурзавай, абу­­рун­ гьа­къи­къи ва законлу истемишунар кьилиз акъуд тийиз­вай­ дуьшуьшар пара жезва. Делилри тестикьар­завайвал, Дагъустан Республикадин инсандин ­ихтияррин рекьяй Уполномоченыйдин тIвару­нихъ яша­йишдинни экономикадин ихтияррикай магьрум авуниз­ талукь яз къвезвай арзаяр гзаф я. Ин­санриз лайихлу дережадин уьмуьр кьиле тухудай шартIар арадал гъун лазим я. Гьайиф хьи, и жигьетдай ­чкайрал алай чиновникри Конституциядин къалурунар ри­кIе­лай алудзава ва гьа идалди зегьметчи инсанар­ кIеве твазва, уьлкведин гьукум­дилай нарази ийизва.­

Гьар са ватандашди аннамишун герек я, Консти­туцияда виридаз, сад хьтин ихтиярар, азадвилер, лайихлуда­каз яшамиш жедай мумкинвилер къалурнава. Сифте нубат­да абур лап хъсандиз чирун ва ахпа властдин идарайра авайбурувай истемишунни лазим я. Абур, халкьдивай кIватIзавай налогрикай мажибар гуз, агьа­лийриз талукь къуллугъар авун па­тал тайинарнава. Эгер абуру инсандин ихтиярар чIурзава­тIа, адан дердияр кваз кьазвачтIа, ихьтин дуь­шуьш­рикай виридаз ван къведайвал лугьун гьар са гражданиндин буржийрикай я. Гзаф вах­­тара икI жез­вач. Ки­мерал, куьчейра, хьрарик флан чIехида, чи­новникди рехъ гузвай законсузви­лерикай, нукьсанрикай сада-садаз лугьузва, амма, вири сад хьана, адавай дуьзгуьн, законлу кIвалах, вичин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудун истемишзавач. Конституциядини, хейлин маса законрини ватандашриз чIуру крар ийизвайбурун гьерекатрикай вине авай идарайриз кхьидай, шикаятдай, абур судриз вугудай ихтиярар ганва. “Конституцияди чаз вуч гуз­ва кьван?” лугьудай суалар тикрардалди, адан положенийрикай, законрикай гъавурда аваз менфят къачун хийирлу я.

Вучда, хиве кьуниз мажбур я, алатай цIуд-къад йисара республикада Конституциядин истеми­шун­рилай кам язавай, законар кваз такьазвай, хсуси­ хийирдин гуьгъуьна гьатна, государстводин итижриз­ кIур гузвай чиновникрин къифлеяр арадал атана­. Мукьва-кьилийрин, дустарин, пул авайбурун­ арада­ къуллугъар, депутатвилин мандатар паюн, республикадин экономика вилик тухун, халкьдин агьваллувал, яшайиш хъсанарун, хуьрер, шегьерар­ ава-дан­ламишун, гегьенш рекьер туькIуьрун патал госбюджетдай ахъайзавай миллиарралди ­пулар чуьнуьхун, гьукумдин гзаф идарайра коррупциядиз рехъ ачухун адетдиз элкъвена. Эцигиз гъиле кьур яшайишдин метлеб авай цIудралди дараматар куьтягь тийиз туна. Промышленный хейлин карханаяр тахьай мисална. Агъзур­ралди зегьметчи инсанар бейкарриз элкъуьрна. Экстремизмдин, терроризмдин идеологиядиз къуллугъзавай дестейрин, бандитрин зулумдин, мусибатдин гьерекатри агьалийрик къурху кутуна. И вири татугайвилери акваз-акваз халкьдин патай гьукумдихъ авай ихтибар квадарна.

Са рахунни алач, государстводин идарайра чпин дердияр кваз такьадайла, чарариз, арзайриз яр­гъалди жаваб тагудайла, инсанар ахьтин фикир­дал къвезва хьи, государстводи инсанрин ихтиярар­ хуьнин карда вичин везифаяр тамамарзавач. Вучиз­ икI жезва лагьайтIа, чпин везифаяр дуьзда­каз кьилиз акъуд тийизвай, инсандин ихтиярар чIур­завай чиновникар жавабдарвилиз чIуг­вазва­чир, абурув чпин тахсирдиз кутугай жаза агакьарзавачир. Гьатта­  хсуси гаф лагьана кIанзавай, вич чIехи уьлкведин гражданин яз къалурна кIанзавай сечкийрани иштирак хъийизмачир агъзурралди дагъустанвийри, яни Конституцияди ганвай ихтиярдикай менфят къачузвачир.

Республикадин дибдин закондин сергьятра аваз Дагъустанди виликди еримишзава. КIвалахда ацалтзавай четинвилер алуддай рекьер, уламар жагъур­зава. Гражданвилин общество туькIуьриз, и кардиз кьецI гузвай вири татугайвилер арадай акъудиз, терроризмдин, экстремизмдин вилик пад кьаз, тахсиркарвилер тIимилариз, жегьилриз кIелдай, кIва­лах­­дай, яратмишдай къулай шар­тIар тешкилиз алахъзава. Гьелбетда, регьят туш, амма дагъустан­вийрин уьмуьр мублагьди ийидай крар герек я.

И важиблу мурадар чавай чи Конституциядал, демократиядин ва гражданвилин обществодин ди­бар­ вири такьатралди вилик тухунал, чи зурба уьлкве тир Россиядин халкьарихъ галаз санал дуствал, стхавал къвердавай мягькемарунал амал авуналди, кьилиз акъудиз жеда. Къе Дагъустанда законлувал ва къанун-къайда гуьнгуьна хутазва, респуб­лика дурумлудаказ виликди финин рекьел экъечI­зава. Конституцияди гузвай мумкинвилер уьмуьрдиз кечирмишун, адан нормаяр лагьайтIа, гьар йи­къан­ уьмуьрда чешне хьун патал хейлин крар хъувуна кIанзава.

Россиядин Федерацияда Дагъустан мублагь, цуьк акъуднавай республикайрикай садаз элкъуьрун патал вирида намуслувилелдди зегьмет чIугу­на, законрал амал авуна кIанда. Вири дагъустанвийриз Конституциядин сувар мубаракрай!

Нариман Ибрагьимов