“Дили” гафуниз гьа са манадин “жуну” гафни ава. Ибурал генани алава жезва: будала, акьулсуз, кимиди, келлегуьз, кьил чIуруди, къудур ва икI мадни. Вири гафари инсанрин крар, амалар, хесетар, къилихар, алакьунар лишанламишзава. Чпини — анжах чIуру патахъай. Чпи вуч ийизвайди ятIа, вуч лу­гьузвайди ятIа, хийирдихъ яни — шийирдихъ яни фагьум тийизвай, гьар гьихьтин хьайи­тIани крара вичин кьил сухзавай, къенидини чIуруди  какадарзавай,  бубайри  лугьудайвал, гьамиша крчарал хъурт алаз къекъвезвай башибузукьар, девирдин зирпияр, кьил-кьилелай алатнавай къудургъанар тIимил яни? Абур гьикI, гьинай арадал къвезвайди ятIа?

Садбурун вилер садлагьана гъиле гьатнавай пуларини девлетри, муькуьбурун — ийизвай вири кьуьруькар ише фини, пуд ­лагьайбурун — жаваб гудай кьегьалар гьалт тавуни къапарай акъудзавайдал шак алач. Пул авай чкада, ва я девлет гьатзамазди, фа­гьум­, акьул, намусни гъейрат виле тахквазвай угърашриз дуьньядин дестекар, инсанрин кьисметар гьялзавайбур чеб хьиз жезва. Ибуруз обществодин са законни, къанунни, къайдани герекбур яз амукьзавач. Абур чпин къанунралди яшамиш жезва — дилибурун… Ми­са­­ларни чи уьмуьрда кIани кьван гьалтзава. Сада, аялар галай вичин паб туна, виче­лай са 20-30 йисан жегьилди вахчуз гьерекатзава.­

Регьят пулар, девлетар, кIвалерни машинар  гъиле гьатуникай фикирзавай дили ченги гьахьтин кьуьзеказни физ гьазур я. Са вахтунилай кьуьзуь “викIегь гъуьл” а дуьньядиз фейивалди, девлетра вил тунвай вирибур кIвачел акьалтзава. СакIани девлетар пай тежез, папарни аялар сударани дуванра гьатзава. Гьахъдайни, гьахъсуздайни кьил ахкъудун четин жезва.

Бубадин куьмекдалди, гьеле мектебда амаз, багьа машинар, ахпа, вузни акьалтIар тавунмаз, еке къуллугъар гьатай башибузукь, гьукумдин вини кIарариз акъатайлани, вичиз хуш татай вуж хьайитIани, усалариз алахъда. Имни бес тахьана, вичелай агъада авай­ди батмишиз, бамишиз гьазур жеда.

Чи парламентдани гагь-гагь сад-садал гъутар гваз фидай “викIегь” депутатар аква­да… Угъри чиновникар гьикьван къалурзава?..

Хуьрера бирдан садан сала цанвай келемар вичинбурулай хъсан яз акуртIа, дили къунши абур кьуруриз, терг ийиз алахъда… Са бязи дилибур, кьил-кьилелай алатна, фа­гьум-фикир квадарна, Самурдин там, ва я Шалбуз дагъ, Гуьрген вацI вичин хсусият я  лу­гьуз экъечIзава. Ише физвай вахтарни тIи­мил туш ихьтин кьуьруькар…

Эхиримжи йисара чи саки вири хуьрера, арандилай дагълариз агакьна, агъзур йисара чи бубайри недай фу, ризкьи, майваяр битмишариз хьайи чилерал къванцин кьакьан паруярни дараматар хкажнава. Хеб-мал куьчардай рекьерни кваз хсусиятчийрин усадьбаяр хъхьанва. Им вуч лагьай гаф я? Дагълариз мад хеб-мал хкведачни?.. НикIера техил, яйлахра хеб-мал, саларани багълара майвани емиш тахьайла, ужуз фуни як, некни гъери, памадурни картуф гьинай къведа? Африкадайни Америкадай?..

Чи гьуьлуьн вири кьерер пул  гвай хахайри чпин къелейра тунва. Гьуьл патав гваз, гьуьлел фин къадагъа авунва… Ветегаяр гьиниз фена чи?..

Ихьтин утанмазвилер аквазвай, гьахълувал вилив хуьзвай, амма санани  ам жагъин тийизвай факъирар чеб-чпелай дилиханайриз­ аватзава. Эхиз тежез, чандивайни жезва.

Ктабар кхьин гила ерли герек амачир кар хьиз я. Сад лагьайди, гьукуматди а кардай къимет  гузмач. Кьвед лагьайди, ктаб кIелун­ни авамвал яз гьисабзава. Ина вуж ди­ли, вуж акьуллу ятIа, кьил акъуда.

И мукьвара зал, гила муд хьанвайвал, вичин “кардал” (бизнесдал) машгъул жезвайди гьалтна. “Лезги газет” кхьин, лезги чIалан хазина хуьн герек я лагьайла, ада зун дилидай кьуна. Чарарихъни гафарихъ гудай пул вичихъ авайди туш лагьана. “Пул кIватIна кIанда, чарар — ваъ!” —  акьул гана заз ада…

Гагь-гагь заз гьахьтинбур гьахъ хьизни жезва. Базардал фейила, зи са ктабни ише фенач. Адан махоркадин “сигаретар” декьикьайра тарашна… Ктаб кIелунилай махорка чIугун хийирлу яз гьисабзавай несилди чун гьинал кьван тухудатIа?

Ихьтин месэлаяр и мукьвара чи кьилинди тир “Россия-24” телеканалдай машгьур жур­налист, кинорежиссер  Никита Михалкова­ вичин “Бесогон ТВ” программадани веревирдзавай. Несилар дили авунин себебар чи об­ществода лап гзаф хьанвайди къалурзавай. Махсус сектаяр, клубар, тешкилатар  кар­дик кутунва. Абуруз чи лап еке къурулушрай (банкарини бизнесчийри) къаюмвалзава. Государстводин къурулушра ихьтин крар таквазвайдай кьазва.Мисал яз, и мукьвара Санкт-Петербургда кьиле фейи дуьньядин экономистрин форумдин иштиракчийриз гьа меркездин са клубдин “артистри” гьихьтин концертар къалурнатIа, гьикI абурун “алакьунар” (беденар кьецIиларна, рушарни гадаяр сегьнедал экъечIун) къаршиламишнатIа раижна. Гьихьтин гонорарар, савкьатар гана чал хъуьрезвай себийриз?!

Журналистдин вичин фикирни лагьана: ихьтин клубриз физвайбуруз я чи тарихдикай, я чи адетрикай, я илимдикайни культурадикай, я инсанвилин марифатдикай са хабарни авайди туш. Ибуру  Интернетдин куьмекдалди чи аяларни жаванар чпин “ала­кьун­рал” желбзава. Ахьтин сеансар къалурунай “сексотриз” неинки къецепатай, гьакI чи банкиррини еке гонорарар гузва. Гьатта СберБанкдин регьбер жанаби Г.Грефни а карда кьулухъ акъваззавач кьван…

ГьикI дили жедач себияр? Амма абуру  гузвай зиян таквазвай банкирарни карчияр акьуллубур яни?..

Зи гафар кIелай бязибуру фикир авунни мумкин я, гуя зун пулдизни девлетдиз гьакьван акси я лагьана. Ваъ, гьуьрметлубур! Пул галачиз туькIуьзвай са карни авач. Пул эконо­микадин вири алакъайрин арачи я. Адакай хийир къачуз чир тахьайди гьамиша кьулухъ галамукьда.

Диливилиз харжзавай, тух тежер нефсери кIватIзавай, себебни сир течиз, дуьньядиз кIур  ягъун патал еке девлетар желбзавайбу­руз акси я зун.

Гьахъвални гьахъсузвал, чирвални авамвал, ктабни сигаретар, наркотикар какадарзавайбуруз акси я зун.

Гьеле машгьур муршид Ярагъ Мегьамеда вирибуруз ван жедайвал лагьанай: “Куьне куьн  нефсинин лукIвиляй акъуд, куьн азад жеда…”

Алкьвадар Гьасана вирибуруз илимлувал вилик кутуниз эвер ганай…

СтIал Сулеймана авамвал русвагьнай. Диливилиз эвер гайи дуьньядин са камал­эгьлини заз чидач. Ван къведай япар вучиз амачтIа?..

Ихьтин диливал инсанрихъ вири девирра хьайиди я. Иллаки кьилдин ксарин хсусиятди агъавалзавайла, общество жанавурризни хипериз пайнавайла.

Классик Етим Эмина вичин вахтунда дилибурун дуьньядиз ихьтин къимет ганай:

Дилийрин девран я, дуьнья гургьагур,

Гьар са буба гачал хан я дуьньяда.

Инсанар хьайила хебни жанавур,

Дугъриди игридаз кван я дуьньяда.

Эй, дили-дивана хьанва хьи — тамаш:

Ких агъсакъал я, керекул я юзбаш,

Лачин — туьлек, тарлан хьайила яваш,

ТипIрез агъавализ кIан я дуьньяда…

Ина гьикI жедач? Гьайиф!..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор