Эхиримжи сеферда “Лезги газетдин” редакциядиз мугьман хьайила, зун анин коллективди гъил ичIиз рахкурнач: заз кьилин редактор М.Ибрагьимовани К.Ферзалиева, чпин автографарни алаз, “Виш тапшуругъ” тIвар алай ктаб багъишна. И ядигарди руьгьламишнавай заз ктабдин рангарин, шикилрин ва кхьинрин сад-садав кьурвили вичел фикир желбдай мумкинвал гана.
Инсандин вилерай адан руьгь аквада, лугьуда бубайри. Инални заз гьакI яз аквазва, вучиз лагьайтIа ктабдин жилд художникди, къенепатан метлеб фикирда кьуна, акI туькIуьрнава хьи, чаз ада авторрин, аялар патал яратмишнавай жавагьирдин руьгьдин гуьзгуьди гзаф фикирар малумарзава.
ГъвечIи классрин аялар патал туькIуьрнавай ихьтин жуьредин ктаб сад лагьайди я. За гьисабзавайвал, авторри адал тIимил вахт, чирвал, тежриба ва чпин мумкинвилер серфнавач. И рекьяй ам чи мектебринни муаллимрин, дидед чIал фикирда кьуртIа, яратмишунин рекьин агалкьун хьанва. Ада чи уьмуьрда емиш кьун сифте гатфариз чубарукар пайда хьунихъ галаз гекъигайтIани, заз чиз, чун ягъалмиш жедач. И кар, гьелбетда, диде-бубайрини еке гьевесдалди кьабул тавунани тач.
Зун винидихъ ажайибдиз туькIуьрнавай ктабдин чиникай раханай. Ада чун ктабдин къенепатан дуьньядин гуьлчимендиз сиягьатдиз гьазурзава.
Художникди вичин кIвалах кьве пландин бинедаллаз чи уьмуьрдив гекъигнава. Шикилдин сад лагьай планда авторрин тIварар, ракъиниз ухшар гъана, мишердиз тешпигь тир чарх ава. Ада, на лугьуди, вахт атIузва, чIал хци яракь тирди лугьузва. Чархунин къене кхьенвай “Лезги чIал” ибаради чун ктабдин мана-метлеб тек са чIалаз — ам чируниз, аннамишуниз талукь тирдан гъавурда твазва. “100 тапшуругъ” кхьенвай хъипи гьяркьуь цIар аялдин цIийиз къабухдай акъатзавай чирвилерин таза шегьре хьизни фикирдиз гъиз жезва. И шикилар ктабдин эгечIун хьиз фикирдиз гъайитIани, чун ягъалмиш жедач.
Сад лагьай план художникди шуькIуь цIарцIелди кьве патал чара авунва. ЦIарцIелай агъадихъ галай паюни чав ктабдин авторрин макьсаддикай ачух баянар агакьарзава. Хкисна, виле акьадайвал кхьенвай пуд цIарцIи: “Зигьин хци авун. ЧIал гегьеншарун. Чирвилер артухарун” манайри ктабдикай чаз гегьенш делилар гузва. Гьарфарганни аялдин сифтегьан чирвилерин экран куькIуьрдай пультуниз гзаф ухшар я.
Ктабдин чинин са шумуд чкадал сятерин шикилар хъсандиз чир жезва. Белки, абуру чирвилерин алемда гьич са декьикьани бушдиз ракъур тавуникай, бязи чирвилериз талукь затIарикай чаз малум тир ва тушир малуматар гузватIа? Аялдин еришда гьатнавай суалдин ишаради, мумкин я, вири жавабар ктаб кIелунин, тапшуругъар тамамарунин — зигьин хци ва къилавлу авунин гьерекатда авайди лугьузва.
Ктабдин жилдинин далу пата “дафтар” давам жезватIани, эхирдай ам аби рангунин бушлухдиз ухшар жезва. Вилик чирвилерин михьи майданар, уьмуьрдин бушлух ачух жезвай “Виш тапшуругъ” аялди а гегьеншра вичин дидед чIалан зигьиндин, чирвилерин кьисмет, намусдинни ахлакьдин сергьятар хвена, гележег вичи кхьин лазим я лугьудай хьтин фикирдал къвезва.
“Чирвал гегьенш ва дерин алем я”, — лугьуда бубайри. “Виш тапшуругъ” ктабни гьахьтин чирвилерин сагьиб я. Гила ада, пар яз гьисабайтIа, ам мидаим яз тухуда. Адан дегьнейрай жавагьирар ва мержанар тир чирвилер винелди акъуддай алакьунар тек са инсандиз ганва.
Ктаб куьруьз ганвай малуматдилайни сифте гафунилай башламиш хьанва. Ахпа ам важиблу рекьиз экъечIзава. Амма ктабдин рехъ тIебии чирвилеринди я. А тIебиивални акьван регьятдиз башламиш жезва хьи, суалдиз жаваб гун патал аял са акьван дегьнейриз эвичIун лазим къвезвач. Месела, кхьизва: “Гатуз марф къвада, хъуьтIуьз… жаваб “жив” тирди аялдин рикIел фад хкведа. Амма ихьтин регьятвал къвердавай четинвилиз элкъвезва. Гьа чIавузни авторри бицIекрин зигьиндин сергьятар какадарнавач.
80 чиникай ибарат ктаб 64-чиналди тапшуругъри кьунва, амайбур — жавабри. Квекай ибарат я а тапшуругъар? Винел патай тапшуругъар гьакIан суалар хьиз аквазватIани, абура тамам са алем ава. Санлай къачурла, ктаб дидед чIалан алемдин юкьван тар ятIани, ам, анар хьиз, кьилдин-кьилдин гъвечIи алемрикай ибарат хьанва: рангарин, инсанрин, гьарфарин, гьайванрин, емишрин, майвайрин, къушарин, гафарин, вахтарин, алатрин, морфемайрин, мискIалринни мисалрин, шикилрин, авазрин алатрин, таржумайрин, гьашаратрин, набататрин, жумлайрин лишанрин, суьрсетдин, манайрин, тIямрин. Белки, зун ягъалмишни я жеди, амма ихьтин терефрин кьилдин — кьилдинвал ктабдихъ авайди ашкара я. Абур гьакIан терефар ваъ, чпихъ хсусивал ва умудлувал авай руьгьдин дуьнья я. Абурухъни гьар садахъ чпин бине, архитектура, жуьре ва ранг ава. И кардалди, муаллимризни аялриз куьмек яз, аялриз чпин зигьин, сабурлувал, дуьнья кьатIунун, фагьумлувал — къилихринни гьазурвилерин гзаф терефар ахтармишдай ва мягькемардай мумкинвилер гузва. Сифте ганвай тапшуругъ регьятди ятIа, гуьгъуьнлай гьадаз ухшар авай кIвалах заланарнавайди жезва. Тапшуругъра аял фонетикадин, морфологиядин, гьатта синтаксисдин месэлайрал расалмиш жезва. Ихьтин вахтара аялдиз ачух ва ачух тушир сесер чара ийиз, существительниярни прилагательнияр ибарайра дуьздаказ ишлемишиз, фикир акьалтIай манадиз гъиз чирзава. Авторри кроссвордрин, сканвордрин куьмекдалди аялриз чIал кIанардай, адал чпин фикир желбдай чешмеяр артухарнава. И жигьетдай чавай чи ата-бубайрини ишлемишай ва гилани адда амай мисалрикайни мискIалрикай лугьуз жеда. Авторри чпин кIвалах бязи предметрихъ галаз алакъада тунва. Месела, — математикадихъ, биологиядихъ, географиядихъ, урус чIалахъ галаз дидед чIалан алакъа артухаруни авторри чпин яратмишун ФГОС-дин къайдаяр, алай аямдин образованидин тIалабунар вилив хвена гьазурнавайдакай лугьузва.
Ктабдин метлеб, гьелбетда, гегьенш я. Хайи чIал авторри аялрив гьисс ийиз тазва, ам абуруз кIанарзава, адакай менфят къачуз, къенин хци месэла тир чIал квахьунин сериндикай хкечIиз чирзава. За ктабдин вири терефрикай ачухдиз лагьанвачтIани, ам аялдин руьгьда чирагъ хьиз куькIуьдайдал шак алач. Кьилди-кьилди тапшуругъриз фикир гайитIа, абур гьар сад са макъала кхьиниз лайихлу я, амма ахьтин мумкинвал чахъ авач. ЯтIани, а теснифри аялдин зигьин, чархуни хьиз, хци ийизва.
Абдул Ашурагъаев,
дидед чIалан муаллим
