Багъри. Мукьва-кьили. Мирес. Амле. Жуванди. И гафарин мана-метлеб сад я. Са ивидин сагьибар. Абур гьамиша сад-садан далу, панагь, архани я. Гьихьтин кIевера гьа­тайтIани, ви гьарайдиз анжах абур акъатда. Абурукай куьмек хкатда.  Пачагьдин, со­ветрин девиррани гьакI тир. Мирес, ам­ле гьамиша мукьвадан кIвале кьиле физвай гьар са мярекатдин кIвачел-кьилел жедай. Багъридан тереф гьинал хьайитIа­ни хуьз алахъдай. Тухумдин тIварцIел гаф къведай гьар са гьерекатдикай хуьдай, чIехидини, гъвечIидини. Агъсакъалрилай, гьуьрметлу, уьмуьр акунвай ксарилай чешне къачуз къени, хъсан крар ийиз алахъдай. Им чаз улу-бубайри тунвай ирс, къайда, адет тир. Амма гила  и метлеблу, важиблу ва архавилин адетар кваз кьазвач.  ЧIехивилиз, багъривилиз гьуьрметзавач.  Мисаларни — кIамай кьван.

КIвалахдилай хъфей зун хтулрин ихти­ярда гьатна. Абур галаз гьуьлуьн кьерез фена. Белки, зур сят алатнавачир, кайваниди зенг авуна ва “кIвализ хъша, вун герек­ кас атанва” лагьана. Хтулри къал акъуд­натIани, хтана. Мугьман яр-дуст Юсуф тир. Зи вахт къакъуд тавун па­тал ада гьасятда вичин дерди ахъайна. “Холо­дильник михьиз чIур хьанва, ре­монт хъийидай гьалдикни кумач, цIийи­дан къайгъу авуна кIан­зава, амма пул бес жезвач”, — лагьана ада, утанмишвални ийиз, давамарна:

— Валлагь, дуст, вун, белки, агъунни ийидач, зун сифте стхадин патав фена. Вуч лагьайтIани, жуван ивидин гъал, ри­кIин­ кIус я. Амма ада бурж вуганач. Лап тIар хьана рикI. Ада гьахьтин ламвал ийи­дайди чизвачир заз. Ам вазни хъсандиз чизва. Бизнесмен, пулни, маса мумкинви­лерни авайди я. Амма ада зи кар туь­кIуьр­нач. Ваз и гафар лугьузни заз ре­гъуьзва. Мегер ихьтин стхаяр жедайди яни? Вучиз къе инсанар икьван регьимсуз, мискьи, багърисуз хьанва? РикIерин пичIиви­ликай, нефсинин къативиликай мад рахамир. Валлагь, кьил акъатзавач, дуст…

Стхадин патай акур итимсузвилин, багърисузвилин  рафтарвили, ахлакьсузвилин гьерекатди  ажугъламишнавай дуст за са жуьре секинарна. Чи арада къе багърийрин арада алакъайрикай, девирдин аламатрикай мадни ихтилатар хьана. Тажубвалдай, наразивалдай себебар авазвай. Юсуф заз, кайванидиз сагърай лагьана, рази яз хъфена. Амма зун фикиррин яцIа гьатна.

Гьар сеферда инсанривай сада-садаз архавал, гьуьрмет авун, жувандан ва гьакI чарадан дердидикай хабар кьун, кIеве авайдаз куьмекун, жемят патал хийирлу крар авун амач лагьай гафар ван хьайила, зи рикIел чIехи буба Ибрагьиман суьгьбетар хкведа. Дагъдин хуьруьн къавай дакIар авай  еке кIвалин къулав, бубадин къвалав ацукьна, чна дикъетдивди адахъ яб акалдай.

— Чан балаяр,- эгечIдай рагьметлу буба ихтилатдив, — чун, инсанар, гьамиша­ сад-садаз герек жезвайди я. Садрани жу­вал гьалтай касдиз далу гумир. Им адаз гьуьр­мет тавун, ам кваз такьур хьтин кар я. Чи вахтар пара четинбур тир. Гилан хьтин асайишвилер авайди тушир. Къула цIай хъувунни еке месэладиз элкъвезвай. Гьар са кIвале вичин цIай хуьз алахъзавай­. Гьа и къула, руьхъведин арада туна. Эгер цIай хкахьайтIа, къуншидин патав фи­дай, адавай  цIай квай жуьгьенар гъидай. Абуруз уф гуз, цIал чан гъидай. Чи вахтара, чан балаяр, ракIарал атай кас элкъуьрдайди тушир. КIвализ мугьман атайлани, санал, багърийрин, къуншийрин куьмек галаз кIевяй экъечIдай. Жуваз авачир ризкьи, суьрсет къуншидивай гъидай. Чи шадвални, пашманвални уртахбур жедай. Гьар са карда чун чаз куьмекни, даяхни тир…

Инсан маса касдиз анжах хъсанвал ийиз вердиш хьана кIанда. ГьикI лагьайтIа, инсандилай гуьгъуьниз амукьзавайди адан къени крар, хъсанвилер я. ИкI та­хьай­тIа, тухузвай уьмуьрди дад гудач, бе­гьер гъидач, балаяр,- тикрардай чIехи бубади.

И акьуллу, метлеблу келимаяр рикIел хкайла, за жуваз суал гузва: вучиз къе чун ихьтин месэлайрив къайгъусузвилелди эгечIзава? Вучиз сад-садакай нарази жедай чкадал къвезва? Гьар са камуна аквазва, ван къвезва: рухваяр диде-бубайривай къакъатзава, къуншияр душманриз элкъвезва, миресар хъел хьанва, жегьилри яшлубурун акьул, меслят хкьазмач, абуруз гьуьрметзавач. “Куьмек це” лугьуз гьарайзавай касдихъ далу элкъуьрзава. Регьимлувал къалурзавай, масадаз хъсанвал ийизвай кас ахмакьдай, дуьзенадай кьазва. Чав бубайрилай агакьай тарсар ихьтинбур тир жал? Ваъ эхир. Бес къенин инсанрик, иллаки жегьилрик, чна винидихъ къейд авунвай хьтин ва чи къанажагъдихъ, эдебдихъ галаз кьан тийиз­вай амалар гьинай акатзавайди я?

Садбуру — девирдик, масадбуру — гьукуматдин къурулушрик, пуд лагьайбуру демократиядин цIийивилерик тахсир кутазва. Бес инсанар чеб? Кар алай кьилин ксар, игитар гьабур я эхир. Девирар къвез физва, пачагьарни дегиш жезвайди я. Амма къанунар, адетар, инсанвилин ерияр, ягь-намусдин дережаяр, итимвилин лайихлувилер гьа виликанбур яз амукьзава эхир. Абур садрани дегиш тежедай яржар я.

Гьайиф хьи, къе хизанрани, хуьрера, об­ществода татугай агьвалатар кьиле физ­­ва. Телевиденидин центральный каналрай ахьтин дуьшуьшар, крар гьар юкъуз­ къалурзава. Жуван са танишда и йикъа­ра заз шел-хвал авуна: “Бес чун хцин ри­кIелай алатнава. Яргъарани авайди туш, иналлай Махачкъалада яшамиш жезвайди я. Зун начагъ хьана, къарини за­лайни фена кIеве гьатна, амма хва хтанач. Чи гьалдикай къуншийри хабар кьуна. Абуру духтурризни эверна, гьар юкъуз­ къвез, чаз чпивай жедай куьмекни гана. Хва лугьудай чи умуддиз чи гьарайдиз хкведай вахт, макьсад хьанач. Чна адаз чалай алакьдай вири хъсанвилер авурди я эхир…”

Эхь, агъсакъалди табзавачир. Ада ва адан уьмуьрдин юлдашдини чпин веледар патал чан хкудна. Иллаки хциз вири жуьредин къулайвилер тешкилун патал югъди-йифди кIвалахна. Бязи вахтара чпиз недайдакайни, алукIдайдакайни, асайишвилерикайни дарвал гана, вири хцин къуллугъда эцигна. Адав кIелиз туна, пеше къачудай мумкинвилер яратмишна, мехъерарна, хизандин иеси авуна. Гила… Вафасуз веледдин дерт эхиз тежезвай бубадиз за вуч лугьудай? Гьахьтин гафар авайтIани, адан рикI тIар хъийидай къимиш атанач. Заз адан хизан хъсандиз чизвай. Абуру, чибуруз хас тирвал, хизан патал зегьметар чIугуна, амма хцик инсанви­лин, регьимлувилин, мергьяматлувилин, диде-бубадиз ва масадбурузни гьуьрмет авунин ерияр кутун рикIелай алудна. Куьчеда авай хуьруьнвидин кIвалери цIай кьурла, “ам зи са касни туш” лагьана, бубади къецел касни акъуднач. Гьа са вахтунда жемятар цIай хкадариз кIватI хьана­. Дидедиз куьчедай пул авай кисе жа­гъа­на. Хциз ам нинди ятIа чир хьана ва дидедиз лагьана. Амма бубади “кисна ацукь, ам чаз Аллагьди ганвай пай я” лагьана. Бес гъвечIи чIавалай ихьтин тарсар гайи хцикай вуч хьана кIанзавай? За фикирзавайвал, еке ва залан дерт ам я хьи, буба къени вичин тахсирдин гъавурда акьунвач. Хцикай къайи къван хьтинди авурди вичин адалатсуз тарсар тирди чир хьанач­.

Са рахунни алач, тербиядилай гзаф крар аслу я. Амма эхиримжи вахтара бегьемвилелди табагъ, мягькем тахьанвай  жегьилдин мефтIериз чIуру патахъай таъсирзавай алай вахтунин яржар, крар ва гьакI  таблигъатдин  эсерни гзаф жезва. Гьа иник интернетни, социальный сетарни акатзава. Чи инсанрин арада пайда хьанвай рафтарвилер, гьерекатар, уьмуьрдив эгечIзавай тегьерар психологри, педагогри, алимри ва гьакI  жемиятдин деятелрини эхиримжи цIуд йисара уьлкведа кьиле физвай дегишвилерихъ ва Рагъ­акIи­дайпатан уьлквейри жуьреба-жуьре каналрай чи жегьилрив агакьарзавай чIуру, нагьакьан сиясатдихъ галаз ала­къалу ийизва.

Гьич вилеризни такур инсанри теклифзавай яржар, фикирар, меслятар кьазва, амма диде-бубади гузвай акьулдал амалзавач. Абурун  уьмуьрдин тежриба виле аваз аквазвач. Инсанрик вири вахтара  обществодани ва гьакI диндани кваз негьнавай  нефсиниз дарвазар ачухунин хесет акатнава. Лап азгъун нефсинин. Гьатта гъвечIи аялривай хабар кьурлани, абуруни чпикай пул квай пешейрин сагьибар (банкирар, юристар, бизнесменар, депутатар, губернаторар…) жеда лугьуз малумарзава. Гзаф инсанрин уьмуьрдин макьсад гьам жезва. Яни вири крар, гьерекатар анжах жув патал. Гьатта тахсиркарвилеризни рехъ гана. Ихьтин мисаларни чаз гьар юкъуз аквазва. Чпин нефс ацIурун патал, гьукумдин къуллугъдикай менфят къачуна, бюджетдин пулар тарашзавайбур, ришветбазвилиз кьил язавайбур, халкьдин пай квай девлетрал гъил яргъи авун… Абурун чIуру крар дуьз­дални акъудзава, тахсиркарар жавабдарвилизни чIугвазва, амма тарашчийрин, нефсиниз тербет гузвайбурун жергеяр тIимил жезвач.

Инсанвилин бинеда вуч ава? Гьелбетда, сифте нубатда — инсанвал. Са камаллуда лагьанай: нефсини инсандивай лап хъсан ерияр — ватанпересвал, регьимлувал, михьивал, намуслувал, хизандиз авай кIанивал къакъудзава. Дугъриданни, гьакI я. Зи лап хъсан чирхчир, вичиз вижевай кIвалерни, дуьзгуьн девлетни аваз, бубадин кIвалер патал стхайрихъ ва вахарихъ галаз женгиниз экъечIайди, абур гьатта суддиз вугайди чир хьайила, за адахъ галаз вири алакъаяр атIанай. Багърийрини адаз “вунни ваз, гьа кIвалерни ваз, мад вун хьтин стхани амач чаз” лагьанай. Гзаф мискьиди, нефс авайди инсафсуз жедалда. Дугъриданни, гьакI я. Вичин кар туькIуьрун, азгъун нефсинин вил ацIурун патал ада законрилайни, халкьдин адетрилайни, инсанвилин умуми ерийрилайни, мукьвавилин, багъривилин алакъайрилайни кам язава.

Масадан  затIуна вил тунвайди вичиз авайдакайни магьрум жедалда. Ихьтин акьуллу келимаяр уьмуьрдай гьахьтин дуьшуьшар, мисалар акурла, арадал къвезва. Инсанвал хуьн, инсанвилин ерияр вине кьун, масадаз писвал хкатдай гьерекатриз рехъ тагун, жезмай кьван къени крар ийиз уьмуьр кечирмишун лайихлувал я.

Чи бубайри чпин гьар югъ гьа ихьтин ерияр бинеда кьуна тухузвай. Сад хьана, куьчеяр, рекьер, булахар, жемятди ишлемишзавай маса чкаяр къайдадик кутазвай, кIеве авай хуьруьнвийриз куьмекар гузвай, мелер тешкилиз, школаяр, мискIи­нар эцигзавай… Къе, на лугьуди, ихьтин хъсан адетар чи хуьрера хьайиди туш. Гзаф пай инсанар анжах чпин къайгъуда ава. Патав гвай рекьидай гьалда авай касни аквадай, адаз фикир, дикъет гудай жуьрэтлувал жезвач. Гзаф инсанар кIватI хьанвай чкайрал кьуру, цIалцIам гафар лугьудай “жумарт, викIегь” гадаяр же­да, амма а гафар краралди тестикьардач. Гьелбетда, ибур гьайиф къведай крар я.

ЧIехибурувай чаз мукьвал-мукьвал ван хьайиди я, гьуьрмет авай чкада берекатни жеда. Эгер чна чаз гьуьрмет тавур­тIа, сада-садан дердиникай хабар кьун тавуртIа, жуванди кIеве гьатайла адаз куьмекдин гъил яргъи тавуртIа, чун вуч па­тал и дуьньядиз атанва? Эгер чна, анжах нефс вилик кутуна инсанвал, мердвал, жумартвал, мергьяматлувал, багъривал рикIелай алудайтIа, бубайрин лап хъсан адетрал амал тавуртIа, чи умудар, мурадар кьилиз акъатдач.

Нариман  Ибрагьимов