(“РикІин гаф”  газет арадал атайдалай инихъ  30 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз)

Алатай асирдин 80-90-йисар, вири виликан СССР-дин маканда хьиз, чи халкьдин уьмуьр­дани гзаф четин ва зидвилер авай девир хьанай. А ­девир, филологиядин илимрин кандидат, чІалан алим Гьахъверди Ра­малданован гафаралди лагьайтІа, “азадвал малумарай, халкьдин гегьенш къатар гьерекатдиз атай, лезгийрин умудри цуьк ахъайиз эгечІай девир” тир. Азадвилел кьарувилин гьиссер гьар са лезгиди вичелай алакьдай жуьреда къалурзавай а девирда чи халкьдин азадвилин ванцин рупоррикай садни “РикІин гаф”  газет хьанай. Алай йисуз вич акъатиз гатІунайдалай инихъ и газетдин 30 йис тамам жезва. Гьа и кардихъ галаз алакъалу яз, за агъадихъ куьрелди жуван рикІел хкунар ва веревирдер гузва.

1991-йисан июндин вацран сад лагьай базардин юкъуз чун, Къуба патан шаирар, КцІар шегьердин Муаллимрин кІвале, адет тирвал, “РикІин гаф” тIвар алай эдебиятдин кІва­тІалдин нубатдин ижласда кІватІ хьанвай. Межлисда яшлу литераторрикай чи машгьур шаир Забит Ризвановани иштиракзавай. Ада анал “РикІин гаф”  кІватІал регистрация авунин ва и кІватІалдин газет акъудунин месэла къарагъарнай. Мярекатдин иштиракчийри и теклифар хъсандиз кьабулнай. Газетдин редактор хкягъунин суьгьбетни арадал аватнай. И чІавуз анал алай шаиррикай сада а кар вичелай алакьда лагьана, вич редактор хкягъунин теклиф гана. Адан кандидатурадал садни рази хьаначир.  Мярекатдал алайбурукай сада “редакторвал Азизалай алакьда” лагьана, зи тІвар кьунай. Зун и кардал эсиллагь рази тушир. Вучиз ла­гьай­тІа, газетдиз редакторвал авун гьихьтин четин ва жавабдар кІвалах ятІа ва, гьакІни, и кар хиве гьатайдалай кьулухъ зи асайишдик квай кьил баладик акатдайди заз виликамаз чизвай. Амма Забит муаллимди залай гъил къачунач. Ада саки гужуналди и кар зи хиве туна. Завай адан гафунал гаф эцигиз хьаначир. Вучиз лагьайтIа, а чІавуз чна, жегьилри, садрани яшлу шаиррин хатур хадачир, абуруз акси гьерекатун фикирдизни гъидачир.

Гьа икІ, зун газетдин редакторвал хиве кьуниз мажбур хьанай ва гьа чІавалай газет акъудиз эгечІнай. “РикІин гаф” газетдин сад лагьай нумра 1991-йисан июлдин вацра акъатнай. А чІавуз Азербайжанда я гьукуматдин, я аслу тушир, лезги чІалал акъатзавай са газетни авачир. КцІар райондин газетда лезги чІалал акъатзавайди тек са чин тир, амай чинар азербайжан чІалал акъатзавай. Лезги чIалал акъатзавай гьа са чинани гузвай материалрикай гзафбур анжах официальный малуматар тир. Ихьтин са девирда халкьдиз вичин дидед чІалал акъатзавай га­зет гьавани яд хьиз герекзавай. Адалайни гъейри чи газет эдебиятдин газет тир. Гьар са халкьдин, миллетдин уьмуьрда эдебиятди гьихьтин роль къугъвазватІа виридаз чида. Урусрин чІехи писатель ва философ А. И. Герценан (1812-1870) гафар рикІел хкин: “Зулуматдин девирра халкьдихъ тек са азадвал амукьда. Гьамни эдебият я. Эдебият ахьтин кьакьан трибуна  я хьи, анлай халкьдивай вичин хъилен гьарайдин ван масадбурув агакьариз жеда”.

“РикІин гаф” Азербайжандин тарихда лезги чІалал акъатай сад лагьай аслу тушир газет ва чи халкьдин тарихдани сад лагьай эдебиятдин газет хьанай. Ам чна  вацра са сеферда акъудун пландик кутунвай. Анжах чалай аслу тушир себебралди, чавай ам гьа жуьреда акъудиз хьаначир. Чаз финансрин такьатар бес жезвачирвиляй чна газет чи такьатриз, мумкинвилериз килигна, акъудзавай. Сифтедай газет кьуд чиникай ибарат яз чап жезвай. Гуьгъуьнлай, гьар сеферда мум­кинвал хьайила, чна адаз мад чинар алава хъийиз­вай. Яни газет 4 чиникай ваъ, 6 чиникай ибарат яз акъатзавай.

Газетда ихьтин рубрикаяр авай: “Бадедин сандухдай”, “Эдебиятдин ирсинай”, “Дуьнья­дин руьгьдин хазинадай”, “РикІел хкизвай тІварар”, “Чакай вуч кхьенай?”, “Чи арада амукьрай” (сатирадин ва юмордин пIипІ), “Ил­гьамдин чешме”, “Шаирдин архивдай”, “Тарихдин чинрай”, “Веревирдар авун патал ма­териалар”, “Провинциядин хроника”, “Сия­сат ва уьмуьр”, “Газетрин пипІерал къейдер”, “Ва­къиаяр” ва масабур. И рубрикайрин тІвара­ри­лай малум жезвайвал, чна газетдин саки гьар са нумрада чи фольклордин чешнеяр (цІийиз кІватІнавайбур), чи эдебиятдин ирсиникай жагъанвай цІийи делилар, эдебиятдин тарихдиз талукь тир цІийи ахтармишунар, дидед чІалаз, хайи халкьдин медениятдиз, искусстводиз, тарихдиз талукь материалар гузвай.

“Эдебиятдин ирсинай” сериядик кваз чна чи сад лагьай шаир Давдакьалай гатІунна, чи эдебиятдин зурба векилрин, гьабурукай яз, Муьшкуьрви Ибрагьиман, Муьшкуьрви Экберан, Мискичви Факъиран, Мискичви Мискин Велидин, Эмираслан Гъанидин, Ашукь Ягьядин, Нуреддин Шерифован  ва масадбурун цІудралди эсерар чапнай.

“Лезги эдебиятдин тарихдикай” рубрикадик кваз газетда Кавказдин Албаниядин девирдилай эгечІна, алай девирдал къведалди чи эдебиятдин саки вири тарих куьрелди ганай.

“РикІел хкизвай тІварар” рубрикадик кваз чна Теймур Алихановакай, Ядулла Шейдаевакай ва ихьтин маса, саки рикІелай алатнавай авторрикай малуматар ганай.

Газетда алай девирдин лезги авторризни гзаф чка гузвай. Ина гьакІни таржумайрин кІвалахдални дикъет желбзавай. Чна гьам дуьньядин, гьам урус, гьамни виликан СССР-дин халкьарин лап хъсан эсеррикай чешмеярни гузвай. Абуруз, мисал яз, Гьафиз Ширазидин, Ж. Г. Байронан, Г. Гейнедин, М. Ю. Лермонтован, В.И. Далан, Жамбулан, Р. Гьамзатован ва масабурун эсерар чап хьанай.

Газетдин чинра алай девирдин литературадин процессдиз къимет гузвай критикадин макъалаярни ва гьакІни чи шаиррин ва алимрин юбилейрихъ галаз алакъалу материаларни акъатзавай. Мисал яз, чавай Алкьвадар Гьасан эфендидин, ТІигьиржалви Эми­ралидин, СтІал Сулейманан, Нуреддин Шерифован, Къудрат Велиханован, Лезги Няметан ва масабурун юбилейриз талукь материалар къалуриз жеда.

Газетда диндиз, чи халкьдин арадай акъатай диндин алимриз талукь материалрини са кьадар чка кьазвай. Мисал яз, Ярагъ Мегьамед эфендидиз, Гьажи Жами эфендидиз, Мегьамед Саид эфендидиз талукь яз акъатай макъалаяр къалуриз жеда.

Газетда мусурманрин пак ктаб тир Къуръандин са бязи сурайрин гьам транслитерация, гьамни таржумаяр чап хьанай.

“РикІин гафуна” тек са Къуба патан авторрин эсерар акъатзавачир. Газетдихъ галаз Мегьарамдхуьруьн райондин Муьгъверганрин хуьряй тир, Магьачкъалада яшамиш жезвай  А. Гуьлмегьамедов хьтин чІалан зурба алимди, алай девирда Москвада яшамиш жезвай, Хив райондин Хъукьварин хуьряй тир Аликбер Аликберов хьтин тарихчи алимди ва маса авторрини алакъаяр хуьзвай. Агьмедуллагь муаллимди чи газетда лезги чІалаз ва тарихдиз талукь яз акъудай са жерге очеркар кІелдайбуру гзаф хушвилелди кьабулнай.

Газетда чна гьакІни маса миллетрин векилри чи халкьдикай кхьенвай эсерарни чапзавай. Абурукай яз чавай зурба тарихчи алимар тир, академик Зия Буниятованни академик Икърар Алиеван ва гьакІни тарихдин илимрин кандидат Мадат Ихилован чи халкьдин тарихдихъ галаз алакъалу тир макъалаяр къалуриз жеда.

“РикІин гаф” эдебиятдин газет яз, ина акъатзавай эсеррикай чІехи пай эдебиятдиз талукьбур тиртІани, ада чи жемиятдин ва сиясатдин уьмуьрда кьиле физвай саки вири вакъиайрикайни вичин гаф лугьузвай. Ам акъудзавай девирда чи халкьдин уьмуьрда кьиле фейи са кьетІен вакъиани, са хци месэлани чна фикир тагана туначир.

Гележегда, мумкинвал хьайитІа, чаз газетдин вири нумраяр санал кІватІна, абур кьилдин ктаб  хьиз акъудиз кІанзава. Гьа и жуьреда азербайжанвийри чпин сад лагьай газет тир “Экинчи” (“Лежбер”) акъуднава.

“РикІин гаф” вири Лезгистанда кІелзавай. А вахтунда фад-фад чи халкьдин умуми мил­ли мярекатар кьиле фидай  ва гьа мяре­кат­рал­, чеб яшамиш жезвай регионриз килиг тавуна, чи халкьдин патриотар кІватІ жезвай ва гьахьтин чІавариз чна чи газетдин вири нумраяр, чеб авай чкадилай аслу ту­шиз, вири лезги ватанпересрив агакьарзавай.

“РикІин гаф” СССР чкІидайдалай вилик акъудиз эгечІнавай ва Советрин уьлкве чкІайдалай кьулухъни чна и кар давамарнай. Гьам СССР-дин девирда, гьамни гуьуьгъуьнин девирра газет акъудун четин тир. Амма, “вакІакай кичІедайди цуькІуьз гьахьдач” лугьуда бубайри. Газет акъуддайдалай вилик чун гьам чи эдебиятдин кІватІал ва гьамни адан чапдин орган тир “РикІин гаф” газет регистрация авун паталди гзаф алахънай. А чІаван къанунралди, эдебиятдин кІватІал, жемиятдин тешкилат хьиз, ам арадал атанвай мулкунин сергьятра къейд авуна кІанзавайди тир. “РикІин гаф” газет КцІар районда регистрация тавун патал са себебни авачир. ЯтІани, райондин кьилевайбуру и кардик чпин хев кутуначир. ГьакІни Азербайжанда са чапханани чи газет акъудунал рази хьаначир. Гьавиляй чна адан гьар са нумра Мегьарамдхуьруьн райондин типографияда акъудзавай. Ахьтин вахтар авай хьи, газет типографияда йифен сятдин кьведаз ва я пудаз гьазур жедай ва гьа чІавуз чун га­зетдин вири тираж —  999 экземпляр (а чІавуз регистрация авачир газетар адалай гзаф кьадарда акъуддай ихтияр авачир) — “хъуьчІуьз яна”, Ростов-Баку шегьреда дуьшуьшдай гьалтай са машинда ацукьна, КцІар райондиз рекье гьатдай.

“РикIин гаф” газетдихъ, чна алай девирда фикирзавайвал, редакциядин дарамат ва штатрал алай журналистрин коллектив авачир. Газетдин вири крар, — адаз материалар кІватІун, абур къайдадиз гъун, цІалцІамар авун, — вири редактордин хиве авай. Яни журналиствални, редакторвални, корректорвални редакторди ийизвай. Амма газетдихъ галаз чпин фикирар адан редактордин фикиррихъ галаз сад къвезвай хъсан къелемдин­ сагьибри — шаирри, прозаикри, публицистри, алимри — сих ала­къаяр хуьзвай. Чпин эсе­рар чи газетдин чинриз акъатай, чахъ галаз гьамиша алакъаяр хвейи авторрикай чавай Забит Ризванован, Иззет Шерифован, Байрам Селимован, Къудрат Велиханован, Муьзеффер Меликмамедован, Бажиханум Исаевадин, Гьилал Аскерован, Медет Эрзиманован, Зерифа Кьасумовадин, Назир ТІигьиржалвидин, Вакъиф Муьшкуьрвидин, Фикрет Хидирован, Самуддин Хидирован, Мегьамед Мегь­манован ва масабурун тІварар кьаз же­да. “РикІин гаф” журналистрин коллективдин ваъ, аслу тушир инсанрин, ватанпересрин, шаиррин, гьикаятчийрин, публицистрин газет тир. Газетда 30-далай виниз авторрин эсерар чап хьанай.

Алай вахтунда Къуба патан лезги эдебиятда чпин тІварар машгьур хьанвай са кьадар шаиррин сифтегьан эсерар “РикІин гаф” газетда чап хьанай. Мисал яз, чавай Къагьриман Якьубован, Римма Гьажимурадовадин, Вакъиф Муьшкуьрвидин, Шагьмердан Агъакишиеван, Эйваз Гуьлалиеван, Севинж Везировадин, Ругьия Агъаевадин  ва масабурун тІварар кьаз жеда. Газетда гьакІни тежрибалу шаирри ва прозаикри лезги чІалал кхьей сифтегьан эсерарни чапзавай. Месела, акьван гагьди чпин эсерар азербайжан чІалал кхьей Седакъет Керимова ва Тажеддин Агъавердиев хьтин машгьур авторринни лезгидалди кхьей сифтегьан эсерар чи газетда акъатнай.

Газетди, а девирда Азербайжандин гьукуматдин кьилевайбуру чи халкьдин винел тухузвай ассимиляторвилин сиясатдиз акси яз, чи халкьдин милли ихтиярриз тІуш гуниз акси яз женг чІугвазвай. Гьелбетда, ихьтин са газетдиз Азербайжан хьтин са республикадин кьилевайбуру куьмек гудач. Газетдиз куьмек гузвайбур чахъ галаз са фикиррал алай ксар, халисан ватанпересар тир. Абурни руьгьдин жигьетдай девлетлу ксар тиртІани, амма материальный жигьетдай абурухъ чІехи такьатар авачир.

“РикIин гаф”  газетда чи обществода авай  татугайвилерикай, чи халкьдин милли ихтиярриз тІуш гуникай гзаф кхьизвай. И кар чкадин гьакимриз ва абурун Бакудавай “иесийриз” хуш тушир. Чна “РикІин гаф” газет акъуддай вахтунда КцІар районда пуд гьаким дегиш хьанай: Ася Манафова, Низами Сулейманов ва Зейнеддин Челебов. Ибур пудни, чкадин халкьди хкя тавунвай, “парашютдаваз” Бакудай иниз ракъурнавай “десантникар” тир. Гьар сеферда райондиз цІийи гьаким тайин хьайила, чун адан патав физ, “РикІин гаф” эдебиятдин кІватІал  ва и тІвар алаз акъатзавай газет регистрация аву­нин месэла къарагъарнай. Амма винидихъ чна тIварар кьур гьакимрикай садни и кардал рази хьаначир. Аксина, абур чи гуьгъуь­на къекъвез, чаз кичІерар гуз, манийвализ хьанай.

Ася Манафовади, чун адан патав рагьметлу Забит Ризвановни галаз фейила,  “РикІин гаф” чаз рикІин тІал хьанва, зун и районда амай кьван ам регистрация ийидач!” — лагьана, жаваб ганай. Зейнеддин Челебова вичи “газетдин редактордин пелел тапанчи эцигна, ам газетдин вири нумраяр тІуьниз мажбурда” — лугьуз, кичІерар гуз алахънай.  Ихьтин мисалар мад гъиз жеда. Абуру  газет халкьдин арада чукІурунин карда чаз куьмекар гузвай ксарни инжиклу ийизвай, гьабурунни гуьгъуьна “тулаяр” твазвай.

Зи рикІел алама, чи газетдиз вичелай алакьдай куьмекар гузвай халисан лезги патриот Расим Бекеров 1994-йисуз КцІар ше­гьер­да “РикІин гаф” газет халкьдин арада чукІурдай вахтунда чкадин милицайри дустагъда тунай ва ам Лезгийрин Милли Совет кардик экечІайдалай кьулухъ дустагъдай ахъайнай. И кардикай “Дагестанская правда” газетдин 1994-йисан 6-апрелдин нумрада журналист Абдулафис Исмаилова “Арест — за что?” тІвар алаз макъалани акъуднай.

КцIар райондин гьакимри чаз акси яз тухвай кІвалахрикай ва чна абурухъ галаз тухвай женгерикай “РикІин гаф” газетдин са бязи нумрайра раханва.

Къелемдин ва къелемэгьлийрин вилик тІебиатди ва жемиятди эцигнавай тайин тир шартІар, къайдаяр авайди я. Къелемэгьлидиз вичин ватандашвилин буржи ва везифа  ава. Гьамни гьахъдиз, адалатдиз  къуллугъу­никай ибарат я. Гьа миссиядиз хаинвал авурдаз фад-геж тІебиатди жаза гуда. И кар сада­ни­­­ рикІелай алуд тавун лазим я.

Са бязи вакъиаяр себеб яз, 1993-йисуз зун Дербентдиз куьч хьуниз мажбур хьанай. Гьа чІавалай газет акъудун за Дербентда да­ва­марнай. Девирар къвердавай четин, инсанарни кесиб жезвай. Гьелбетда, са кап фан гуьгъуьна авай кесиб инсанриз газет кІелдай, адаз фикир гудай мажал амукьзавачир. Гьар сад вичин кьил, вичин хизан хуьнин къайгъуда авай. Гьакимарни девлетлу ксар ла­гьайтІа, абуруз са чІавузни дидед чІалал ­акъатзавай газет герек хьайиди туш ва ги­лани герекзавач. Абурун фикир-хиял, макьсад-ният чпин капитал артухаруникай ибарат я. Гьахьтин четин са девирда чна ­га­зетдин пар мад са шумуд йисуз ялнай. Дербентдиз хтайдалай кьулухъ, виликрай хьиз, газет маса районда акъудиз, хкизмачир. Ам Дербентдин типографияда акъудзавай. И кІвалах заз регьят хьанвай. Амма газет акъуд­дай харжар жа­гъурун гзаф четин­ тир. Гьавиляй чна 1996-йи­сан декабрдилай кьулухъ “РикІин гаф” газет акъудунин кІвалах акъвазарнай.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат