Дагъвийрив вилик фенвай уьлквейрин къайдаяр, цIийивилер, цивилизациядин гегьенш мумкинвилер агакьдайдавай чи бубайри амалзавай са бязи адетарни квахьиз га­тIунна. Хванахвавални герек амукьнач. Дагъвийрин яшайишни дегиш хьана эхир. ЦIуд­ралди хуьрер дуьзенриз, агъзурралди инсанар шегьерриз куьч хьана. Яхдиз, арабадаваз Кьасумхуьрел, Белиждиз, Къубадиз фидай ва рекьера, хванахвайрин кIвалера йифер акъуддай игьтияжни, гьални амукьнач. Автобусри, поездри, самолетри инсанар гьа са юкъуз кIани чкадиз тухвана, хкинни ийидайла, хванахвавиликай менфят вахчунач.   

Чи хейлин жегьилриз дагъвийрихъ гьахьтин адет авайди чинни ийизвач. Дагъвийрин и гуьзел адет квадар тавун патал Дагъустан Республикадин милли сиясатдин ва диндин крарин рекьяй министерстводи “Хванахвавал” проектдиз рехъ ачухна. Ихьтин фикирдални 2013-йисуз районрин ва шегьеррин муниципальный тешкилатрихъ галаз миллетрин арада авай къуншивилин, дуствилин алакъаяр хуьн, пайгардик кутун, культурадин жигьетдай алакъаяр, халкьдин адетар сада-садаз чирун гегьеншарун патал къулар чIугур икьрарнамади гъана.

2014-йисан эхирра проект уьмуьрдиз кечирмишиз эгечIна ва са йисуз республикадин 52 муниципалитет хванахвавилин ала­къаяр тешкилунал машгъул хьана. 26-ноябрдиз меркезда, Дуствилин кIвале, “Хванахвавал” проектдин нетижаяр кьадай мярекат кьиле фена. Зал саки вири шегьеррай ва районрай атанвай агьалийрив ацIанвай. Фойеда хванахваяр хьанвай хизанрин шикилрин выставка ачухнавай. Милли парталар алай жегьилри Республикадин хванахвавилин йи­къак­ атанвай гьар са кас хушвилелди къаршиламишзавай, гьа инани хизанар сад-садахъ галаз танишарзавай. Чунни таниш хьана Дербент шегьердай, Ахцегь, Кьурагь, До­къузпара районрай атанвай “Хванахвавал” проектда иштиракнавай ксарихъ галаз.

Дербент шегьердин Имрановрин хизандиз — Мегьарамдхуьруьн райондай, Ахцегь райондай тир Кантемировриз — Докъузпара райондай, Къаякент райондин хизан Кьиясовриз — Кьурагьрин хуьряй Къазиеврин хизандикай, кьурагьвияр Омаровриз — Тлярата райондай, ЦIумада райондай тир Абакаровриз Сулейман-Стальский райондин ЦIийи поселокдай тир Ягъибеговрин хизандикай хванахваяр хьана.

Хванахва гаф заз кIвалинбурувай, хуьруьнбурувай лап гъвечIи  чIавалай ван хьана­. ЧIехи буба Ибрагьимаз хванахваяр Кьу­ра­гьа, КьепIирдал, Испика, Агъа СтIалдал, Мам­­рачрик, Татархандхуьре, Азадогълида ва масанрани авай. Бубади, рекье-хуьле авайла, абурал кьил чIугвадай, хванахваяр чахъни илифдай. Абур хъсандиз къаршиламишни ийидай, тIямлу, гьар са нямет алай суфраярни ачухдай. КIвализ мукьва-кьилияр, къуншиярни къведай. Итимри геждалди суьгь­бетардай, чпиз акур-такур ахъайдай, яша­­йишдин месэлайрикай ихтилатар куд­дай­. Дуьзенра авайбур иллаки зулухъ акъат­дай. Абуру емишар, майваяр гъидай ва картуфрихъ, нисидихъ, къахарихъ, гъеридихъ дегишардай. Хванахвайрин арайра дуствал, амадагвал мягькемардай маса гьерекатарни жедай. Хванахвадин кIвализ хва ракъурдай, адаз чкадал са пеше чирун патал. Хванахвайрин арада къавумар хьайибурни жедай. Куьрелди, ихьтин алакъаяр, мугьман хьу­­нар кьве терефдизни менфятлу тир. Гьавиляй халкьдин мисални арадиз акъуднавай, итимдиз гьар са хуьре са къеле (хванахва) хьун герек я.

ЧIехи бубайрин хванахваяр. Абурухъ галаз 1970-йисаралди чи хизандин алакъаяр амай. Ахпа, гьа винидихъ лагьайвал, вири тер­себа патахъ элкъвена. Амма зун хванахвайрин несилар, а алакъаяр жагъур хъийиз эгечI­на. И кардизни са ихьтин вакъиади рум гана.

Экуьнахъ гьуьлуьн кьерез къвезвай итимрин са десте ава. Адак лезгияр, даргияр, аварвияр, лаквияр, табасаранар… ква. Къулидай тир Сергей чиз хейлин вахт тир. Са юкъуз ада завай “вун Кьурагь райондин гьи хуьряй я?” лагьана хабар кьуна. Хпежай я, жаваб гайила, ам, зун сад лагьай сеферда акурди хьиз, килигиз акъвазна.

— Я дуст, — рахана ам шаддиз, — Хпежа чи бубайрин хванахваяр авайди тир. Уста Ибрагьим.

— Вуж? — гила зун тажуб хьана.

— Уста Ибрагьим, кавалрин устIар…

— Я яхулви, ам зи чIе­хи буба я эхир. Къулидай тир ви бубайрин Хпе­жихъ галаз гьихьтин алакъаяр хьурай, я дуст?

— Вот, вот,- лагьана ада, — чи бубаяр халис хванахваяр, дустар тир. Зи чIехи буба Гьасанавай ва дах Юсупавай ван хьайивал, дар йисара лезги халкьдин патай куьмекар та­хьа­найтIа, чи хуьрера гзафбур кашакди рекьи­дай. Чибур дагълар я. Ризкьидин гуьгъуьна гьатна, чибур гьамиша Кьасумхуьруьн базардиз фидай. Чибуру куьбуруз куьре­луяр лугьудай. Рехъ яргъалди тир кьван, гьа­виляй гьалтзавай хуьрера хванахваяр авай. Бубаяр­, абур вад-ругуд итим санал, ламарал­ алаз, Хосрехай яна, Тпигъиз, анай Кьурагьиз ва анайни Кьасумхуьрел фидай. Чибуру базардиз хипен ниси, гъери, къахар тухудай. Анай къуьл, мух, зурар, емишар­ гъи­дай. Ви ЧIехи буба Ибрагьим са шумудра Къулидиз атайди­ я лугьуда. Шаир-ашукь Хпеж Къурбанни галаз… Эхиримжи сеферда­ 1957-йисуз. И йисуз зи дах Юсуп, хуьруьн советдин предсе­да­тель, Вачи хуьруьз райсоветдин сессиядиз фидайла, машин кьвалакай аватна, кьенай. Адахъ галаз мад ирид кас. Гьа чIавуз ви бубани атанай. Хпежай атанвай хванахваяр я лугьуз, абуруз пара гьуьрметнай чи хизанди.

Ингье гьа икI, гьич рикIелни алачиз, заз чIехи бубайрин хванахвайрин векил чир хьана ва чи алакъаярни дуствилинбуруз элкъвенва. Гьа инлай зун Ибрагьим бубадин амай хванахвайрин ери-бинеяр чир хъувунив га-тIун­на. Сифтени-сифте заз КьепIирдал алай Хаировар гьатна. ГьикI лагьайтIа, абур зун гъве­чIи аял тирла, чи кIвализ атайди я. Зи ри­кIел Хаир тIварни аламукьна. Кьурагь районда командировкада авайла, зун Кье­пIир­дални фена. Хабарар кьуна. Са четинвални авачиз, кар туькIвена. Бубадин хванах­ва Гьажи-Къурбанан хва Махач хуьруьн юкьван шко­ладин директор тир. Адахъ галаз кIвализ­ни­ хъфена. Гьажи-Къурбан халудиз зун нин хтул ятIа чир хьайила, шад хьана ва ам рикIел хкунрин  къужахда гьатна.

— Чан халудин, ви чIехи буба пара дустар авай, абур хуьз алакьдай, лугьуз тежедай хьтин гьуьрметриз лайихлу итим тир. Ам чахъ илифайла, кIвализ къуншиярни, багъриярни къведай. Бирегьим устаддин суьгьбетрихъ яб акализ. Адаз гзаф кьадар кьисаяр, риваятар, хкетар, ислам диндин пак инсанрикай ихтилатар чидай. 1934-йис. А чIавуз зун жаван гада тир. Кьасумхуьруьн базардиз фена хквезвай ада чални кьил чIугунай. Ви улу-бу­ба Исакь начагъ яз месе гьатнавай. Ада пIи­нияр тIалабайла, Бирегьим буба лап фад балкIандаллаз Кьасумхуьрел рекье гьатнай.  Базардай игьтияж авай шейэрни къачуна хквезвай ада чални кьил чIугунай. ГьикI хабар хьанатIани чидач, кIвализ жуванбур атана, гьуьрметлу касдиз хвашкалди лугьуз. Адан суьгьбетрихъни яб акализ. Амма Бирегьим бубади вичин дердиникай лагьайла, кIва­линбуру ам, гежел тевгьена, рекье хтунай.

1961-йисуз чун куь кIвализ атайди я. Дахдиз Хпуькьрин хуьре гьялдай са важиблу месэла авай. Ам анжах Бирегьим буба галаз туькIуьриз жедай. Дуст атунин дерди-бала чир хьайила, ада чун Хпуькьиз тухвана ва месэлани дахдиз кIанивал гьялна. Гуьгъуьна гьатна чахъ галаз Бирегьим бубадин  8-9 йисавай хьтин хтулни атанай.

— Ам зун тир, — лагьана за. — А вахт зи ри­­­кIел алама.

— Вуна пара хъсан кар авуна, чан хва, бубайрин хванахвайрихъ илифна, — лагьана Къурбан халуди. — Зи хцихъ галаз мадни дустлу хьухь ва куьн квез куьмек жедайвал ая. Хванахваяр гьахьтинбур хьун лазим я, кIеве гьатайла, гьарайдин куьмекдиз къведайбур.

Эхь, Гьажи-Къурбан халудин хва Махачахъ галаз алакъаяр хуьзва. Кьурагь райондин адми­нистрациядин кьилин заместитель тирлани­, гила райондин образованидин управленидиз регьбервал гузвайлани, чун жуьреба-жуьре мярекатрал гьалтзава, хваш-беш ийизва.

Татархандхуьряй тир бубадин хванахва Гьажидин килфетрихъ галаз алакъалу хъхьунни аламатдин дуьшуьшдай гьисабиз же­­да.  Чун ЦIийи Макьа яшамиш жезвай Багьадинан рушак (стхадин хциз) лишан кутаз фенвай. КIвале Багьадинан дах Играмудин муаллимни авай. Ада чавай ери-бинеяр ха­бар­ кьуна. Чун Хпежай, Ибрагьиман Меликан­ рухваяр тирди чир хьайила, ам чIалахъ хьанач.­

— Я чан балаяр, ихьтин туьш хьунарни же­дайди я жал?! Куьн зи хванахвадин эвледар я эхир. Ибрагьим бубани чи дах Гьажи кIеви амадагар тир. Зунни куь кIвализ са шумудра атайди я дахдихъ галаз. Иллаки зулун эхирдай дах фидай Хпежиз, хъуьтIуьн рузи, целце­ авай хипен ниси ва къахар маса къачуз. Заз куь дадашар — Муслим, МутIалиб, Смял, Са­гъид­, Жаруллагь имияр, Мелик дах хъсандиз­ чидай. Рагьмет хьурай абуруз. Ибрагьим­ бу­ба рагьметдиз фейилани, атайди тир чун. Па­ра хъсан кар хьанва, куь хциз чи руш кьисмет­ жезва. Им чи бубайрин дуствилин рехъ куьне давамарзава лагьай чIал я. Чан хва,- эл­къвенай ам вичин хва Багьадинахъ,- ви велед аватзавай хизан вири терефрихъай лайихлуди я, руш ана бахтлу жеда, мубаракрай!

Агъа СтIалдилай тир Мирзешерифан хизан жагъурун са тIимил четин акъвазна. Ам бубадин хванахвани, кIеви дустни тир. Бирегьим бубади вичин дустунин тIвар Мирзешериф зи гъвечIи стхадални эцигна. Агъа СтIал­дал Мирзешериф тIвар алайбур гьатнач. Гьалимат тIвар алай дишегьлиди ихтилат авурвал, Мирзешерифан хизан фадлай Белижда яшамиш жезвай. ЧIехи поселокдай са Мирзешериф тIварцIелди ксар жагъурун умудсуз кар тир. ЯтIани чна къекъуьнар акъвазар­нач. Белижда хейлин стIалвияр яшамиш жезва. СССР-дин 50 йисан тIварунихъ галай совхозда (поселокда адаз совхоздин магьле лугьуз­ва) авай стIалвийривай чпин са хуьруьнвидин улу-бубадин тIвар Мирзешериф тирди чир хьана. Гьайиф хьи, адан эвледар совхозда амачир. Абур 1975-йисара Россиядиз фенвай.

Кьуьчхуьрай тир Тагьиран эвледар ре­гьят­диз жагъана. Уста Тагьир тIвар акьалтнавай кьуьчхуьрви савадлу, дуьньядин гъавурда авай, Бакудиз, Шекидиз физ, хквезвай, хсуси туьквенар авай итим тир. Ам халис меценат хьизни машгьур тир. Ада Кьурагь дередин са шумуд хуьруьз мискIинар ремонт ийиз, медре­саяр ктабралди таъминариз, сифтегьан школаяр ачухиз куьмек гайиди я. Адан рагьметлу руш Гуьлсалата заз хушвилелди суьгьбетнай.

— Ви чIехи буба Бирегьим зи лап хъсандиз рикIел алама. Ам кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнерин, амма шумалвал квай, абурар алай итим тир. ЧIаларин устадни тир.  Суфрадихъ хъсан суьгьбетар ийидай ада. Ада пара тIарам кавалар, кIуртарни цвадай.

Зун Тагьир бубадин вири эвледрихъ галаз таниш хьана, чи арада къавумвилин, мукьвавилин алакъаярни пайда хьана.

Испика авай хванахваяр гьелелиг жа­­­гъуриз­ алакьнавач. Заз Минеханум эмедивай ван хьайивал, бязи йисара Бирегьим буба хъуь­тIуьн вири варцара Испика амукьдалдай, агьалийриз кавалар цваз. Бубади аниз хизанни тухудалдай. Гьайиф хьи, буба кIвале акъваззавай хванахвадин тIвар эмедин ри­кIел аламачир. Белки, испиквийривай заз и карда куьмек гуз жен.

Бурши-Макьай тир Абдулхаликьан хизандихъ галаз зун фадлай таниш я. Абулхаликь­ни­, зи чIехи буба хьиз, кIуртар, кавалар, валча­гъар цвадай устIар тир. Хванахваяр бязи вахтара санал маса хуьреризни фидай, чпин сеняткарвал кьиле тухуз. Абдулхаликьан хва Шамилни зи дах Мелик халисан дустар тир. Кьведазни рагьмет хьурай. Кьведахъни чIехи хизанар авай. Къе абурун аялар, чун, сад-са­даз чизва, герек вахтунда сад-садахъ илифзава. Бубайрин хванахвавал давамарзава.

Алай девир ахьтинди хьанва хьи, санал вузра кIелай, армияда къуллугъ авур юлдашрин уьмуьрдикай, кьисметдикай хабар авачир, абур гьатта рикIелай алудзавай. ИкI хьун лазим туш эхир. Зун жуван гьахьтин юлдашар жагъур хъувунизни мажбур хьана. Гьайиф хьи, бязибур рагьметдиз фенвай. Армияда санал къуллугъ авур Великентдай тир Алик Богатыревахъ, Мамедкъаладай тир Агьмед Хожаевахъ, Ингушетиядай тир Якьуб­ Евлоевахъ, Мирзабег Идрисовахъ галаз ала­къалу хьана. Якьубни Мирзабег захъ илифна, абуруз за чи меркез, Каспий гьуьл къалурна. Гьар мумкинвал хьайила, абур зи патав къвезва. Теклифар авунатIани, зун гьеле Ингушетиядиз акьунвач.

Агъул райондин БуркIихъанрин, Витихърин, Дахадаев райондин Дирбакмахи, КцIар райондин Пирал, Урва хуьрерай тир хванахвайрин несилар чир хъувун, абурухъ галаз алакъаяр арадал хкун гьеле вилик кума. За фикирзавайвал, хванахвавилин алакъаяр алай аямдани чарасуз герек я. Абур кьве тереф патални кутугайбур, менфятлубур я. Милли адетар, ацукьун-къарагъун, хуьрекар чир хьунихъ галаз сад хьиз, халкьарин арада дуствилин алакъаярни мягькем хьуниз къуллугъзава.

Инал са ихьтин карни къейд ийин, 2025-йисалди Россияда государстводин милли сиясатдин стратегия уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз Дагъустан Республикади, уьлкведа сифтегьанбурукай яз, “Да­гъустан Республикада миллетрин арадавай алакъаяр вилик тухун” государстводин программа кьабулнава. “Хванахвавал” проектни­ гьа и программадик акатзава. Хванахвави­ли чи гьар жуьре миллетрин векилар сад-са­­даз мукьва ийизва, абурун итижар гегьен­шар­зава ва дуствилин, къуншивилин алакъа­яр мадни мягькемардай мумкинвал яратмишзава. Са шакни алач, республикада хванахвавилин гьерекатди вири миллетрин арада ислягьвилин, садвилин гьалар мягькемаруниз, хванахвавилин жергейриз неинки чи, гьакI къунши республикайрин агьа­лиярни желб ийидай мумкинвал гуда.

Нариман Ибрагьимов