Лезгийрин Игитвилин эпосдин сувар

2000-йисалай инихъ къадим Ахцегьа кьиле тухун адет хьанвай “Шарвили” эпосдин сувар алатай йисуз, тIугъ­валдин залум азар себеб яз, къейд ийиз хьаначир. ЦIинин йисузни тIугъвал, зайиф­ хьанватIа­ни, акъвазариз хьанвач. Ихьтин шар­тIара, чи газетда хабар ганвайвал, рикI алай и суварин мярекатар гьар са районда  кьилди тухун меслят къалурнава.

Азар  гьикьван хаталуди, фендигарди, вичикай  гьич хабарни тагана, уьмуьрар къачунив эгечIдай­ди ятIа, чаз алатнавай 2 йиса хъсандиз къалурнава. Гзаф инсанар санал кIватI хьун хаталу я.

Амма Шарвили, адан сувар… Су­варар, шадвилер кьиле тухун, гьел­бетда герек крар я. Алаш-булашдин девирди халкьдин вилик гьялиз тежезвай месэлаяр тIимил эцигзавач. Гьар гьихьтин хьайитIани шартIара чаз чи игитвилин ирс багьа ва мукьва, Шарвилини чаз гьами­ша герек я. Гьам душманрал гъалиб жез, гьам жуьреба-жуьре тIугъва­лар­ни завалар рекьерилай алудиз…

Чи саки вири шегьерра, районра, хуьрера чи халкьди тIугъвалдин вахтундани вичин садвал, савадлувал, гъейратлувал, гьунарлувал къалур тавуна туш. Вири четинвилеризни килиг тавуна, хуьрерин экономика, яшайиш, культура, спорт, медицинадин хел, образование виликди тухуз чалишмиш жезва.

Дербент, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Хив, Кьурагь, Ахцегь, До­къузпара ва амай районрайни къвезвай эхиримжи хабарар руьгь шадардайбур я. Сана цIийи багъларинни уьзуьмлухрин майданар артух жезва; сана цIийи къаналрал, булахрал чан къвезва­, рекьер, муькъвер къайдадик акатзава; масана дявейра телеф хьайибур рикIел хуьдай цIийи обелискар хкажзава, аялрин бахчайрин, ФАП-рин, мектебрин цIийи дараматар артух жезва…

Шарвилидин руьгь чи халкьдин арада сагъ тирди чи жегьилри жуьреба-жуьре килигунра, олимпиадайра, спортдин акъажунра ва маса рекьерайни къалурзавай агалкьунрини субутзава.

Эхь, чи несилар Шарвилидин руьгьди къуватлу, гьунарлу, ашкъи­лу ийизва. Чаз чи Ватан, багъри чил, чи аранарни дагълар, чи булахарни вацIар багьа ва ала я. Чи кIа­ни­вал чна гьунарлу крариз, хиялар гьа­къи­къи агалкьунриз элкъуьрайла, чаз Шарвили чи вилик квайди чир жеда.

Къанлу дяве къарагъайдалай инихъ цIи 80 йис тамам жезва. А залум дяведай чи чIехи бубаярни дидеяр, стхаярни вахар ЧIехи Гъалибвал къазанмишуналди экъечIна. Бубайрин игитвилерин чешнеяр садрани рикIелай алудиз тежербур я.

Дагъустандал 1999-йисан гатуз экстремистринни террористрин международный кIеретIри гьужумайла гьа руьгьдаллаз тербияламиш хьанвай несилри игитвилин чешнеяр къалурна. Россиядин Игитар тир Радим Халикьован, Зейнудин Батманован, Ви­кIегьвилин ордендин сагьиб Артур Бабаеван, масабурун игитвилер къвезмай несилар патал чешне тушни бес! Шарвилидин ирсиникай пай агакьнавай рухваяр я абур! Четин макъамда Дагъустандин Интербригададин кьиле акъвазна, душмандин хуруз ополченидин къуватар тухвай а чIаван полковник, гилан­ генерал Шамил Асланов вири жуьредин тарифриз лайихлу тушни!..

Чахъ зегьметда, илимда, культурада, спортда, гьар йикъан уьмуьр­да кьегьалвилер къалурзавай вишералди рухваярни рушар ава. Абурун вирибурун тIварар кьун ку­тугнава. Амма и сеферда чи вези­фа масад я: чаз “Шарвили” сувар­ гьа­­­миша герек тирди, адаз вини дере­жада аваз гьазурвал акуна кIан­за­вайди рикIел хкун. “Шарвили” сувар вири Дагъустандин халкьарин садвилин сувариз элкъвенва, яни адан тербиядин тах вирибуруз сад хьиз мукьва тирди виринра аннамишнава.

“Шарвили” эпос чирунин, адай таблигъа тухунин крар зайифарна кIанзавач. Адаз гьикьван чун мукьва хьайитIа, гьакьван  ада чун къуватлу ва савадлу ийизвайдал шак алач. Сифтени-сифте чаз Шарвилидин насигьатар чир хьун чарасуз я. Бязи насигьатар чна мад сеферда рикIел хкизва:

Гьич алатдач рикIелай

Халкьдиз куьмек гайиди.

Гьич алатдач рикIелай

Элдал къимет гъайиди.

* * *

Чи эллерихъ авайди

Сад намус я, садни гьахъ.

Ада вичин залан тур

Хкаждайди туш нагьахъ.

* * *

Фан къадирни цIун къадир

Хьана кIанда инсандиз.

Герек атай вахтунда

Чанни гуда Ватандиз!

* * *

Герек я чаз инсанвал,

Дуствал, уьмуьр, гьерекат.

Дуствал чан я инсандин,

Дуствал я чи берекат.

Мад ва мад насигьатрини чи къанажагъдиз, руьгьдиз къуллугъзава, чун къуватлу ва гьуьрметлу ийизва.

И метлебар квай суварин ирс эбеди авун герек я… И суварик кьил кутур, эпос вич кIватI хъувуна, чи не­силрив ахгакьарай, ам таблигъ авур Агьед Агъаев, За­бит Риз­ванов, Байрам Салимов, Джонрид Агьмедов, Фируза Вагьабова, Айбике Гъаниева, Эседуллагь Наврузбегов хьтин ва маса ксариз рагьмет хьурай.

Суварин вири мярекатрин кьиле аваз, адаз къуват гузвай Имам Яралиев, Гьажи Гашаров, Нариман Абдулмуталибов, Сафидин Мурсалов, Магьмуд Абдулкеримов, Рамазан Жафаров, Ислам Мегьамедов, Энрик Муслимов, Ризван Ризванов,Сулейман Керимов, Жигерхан Сулейманов хьтин ва маса ксариз баркалла, аферин!

“Шарвили” сувар чи руьгьда же­да, чна чи экуь, михьи ниятралди иштиракда…

Шарвилидин экуь руьгь раижзавай художественный литературадин, публицистикадин, музыкадин ва сегьнедин, скульптурадинни живописдин цIийи эсерар арадал гъун, абур машгьурун, халкь­диз­ ра-иж авун зайифарна кIандач. Чун Шар­вилидин невеяр, адан халкь тирди чи вири крари, агалкьунри субутун лазим я…

Мердали Жалилов