(Эвел 22-нумрада)

Чаз “течир” маса ихтилат Н.Хрущева 1961-йисуз къадагъа эцигай Сулейманан ктабдикай физва. (Адакай Ш.Сефиханован ге­гьенш макъала “Лезги газетда” ганай). Сад лагьайди, а ктаб къадагъа авунин себеб магьсулрин чIехи пай гьажикIайралди эвезунин терефдар хьайи Н.Хрущеваз гьажикIадиз Сулеймана ягъай тегьнеяр акун тир. (Ихтилат­ Векьелар Рамазана шаирдиз маса гайи сур хьайи гьажикIадин гъуьруькай физва). Амма “къадагъа авур” ктабда авай вири шиирар, “ГьажикIа” шиирни кваз, гьа ктабдилай вилик ва гуьгъуьнай акъатай вири ктабра ава эхир!

Эгер 2015-йисуз майдандиз макъалаяр акъудзавай авторрин мурад, гьа макъалайрин тIварара авайвал, СтIал Сулейманан уьмуьрдай ва шииратдин ирсинай жагъай цIийивилерикай ва я Сулейманан къаматдин алава терефрикай малумарун тиртIа, гьахьтин­ цIийи делиларни гъун герек тир. 90-йисарилай къенин йикъалди чапдиз акъатай више­ралди­ ма­къалаяр, кьилдин ктабар, Сулейманан чап­диз такъатай эсерар, адан шиирар авай Абужафер Мамедован ва Мусаибан дафтарар, РАН-дин ДНЦ-дин ва кьилдин ксарин ар­хив­рай жа­гъай малуматар, делилар, шиирар кваз кьур­тIа, цIийивилерни авачиз туш. Аквадайвал, кар и цIийивилер кьабулиз кIан тахьуна ава.

СтIал Сулейманан 140 йисан юбилейдиз талукь макъалада (Гь.Гашаров. “Шаирдикай гаф” //Лезги газет № 16, 16.04.2009) алимди вичин са шумуд фикир винел акъудзава:

1) “алай аямдин гзаф кьадар ксари — «цIийи урусри», «цIийи дагъустанвийрини» С.Сулейманан руьгьдин ирсни гила шаклувилик кутазва”; Сулейманан шииратдин гьакъикъатдиз мукьва хьун паталди “текстерин неинки винел патаз вил вегьез, гьакI­ни абурун сирлу терефар веревирд ийиз” алахъна кIанда. Амма гьич са макъаладани авторди алай аямдин “цIийи урусрин” ва “цIийи дагъустанвийрин” тIварар кьазвач.

2) “Исламдин адетралди вердишарнавай, тербияламиш хьанвай СтIал Сулейман вичин жаван ва жегьил йисара Халикьдихъ ва женнетдихъни жегьеннемдихъ, инсандиз виликамаз кхьенвай кьадар-кьисметдихъ инанмиш тир”. “Амма, — давамарзава автор­ди, — чеб Аллагьдиз гзаф мукьва яз гьисабза­вайбурун халисан суй, абуру «валлагь-биллагь» мецел алаз алцурарзавай тегьер акурла, шаир уьмуьрдиз маса виле­рай килигзава”. И  келимайрайни “уьмуьрдиз маса вилерай килигун”  — им ша­ир динди­­вай­ къакъатун яни, тахьайтIа, ви­чин диндал аламукьун яни, — автордин тереф кьатIуз  жезвач.

3) “Эвелдай социализмдихъ инанмиш тир шаир 30-йисарин эхирра и фикирдивни шаклу яз эгечIзава”, — кхьизва Гь.Гашарова. Ихьтин фи­­кир С.Сулейманан шииратдин “экуь ва хъендик кумай” чкаяр рикIивай гьисс авур тIи­милбурукай сад тир Г.Корабельникова 70-йисара лагьанай.

Амма гьа са вахтунда СтIал Сулейманан­ яратмишунриз несил цIийи терефрихъай килигиз алахъун алимди “тарихдихъ ва алай аямдихъ” галаз чIугвазвай “гьуьжет” хьиз кьа­­­булзава. И гафарайни автордин фикир малум жезвач: ам Сулейманан хъендик кумай шиирар винел акъу­дунин, шаирдин руьгьда, зигьинда фейи женгерикай, шиирри кужумай дердерикай лугьунин терефдар яни, тушни?..

И макъала алимди 10 йисалай мад С.Сулейманан 150 йисан юбилейдиз талукьарнавай нумрадани, я тIвар, я текст стIун дегиш та­вуна­, са алава делил кьванни кухтун тавуна, чап хъийиз­ва (Гь.Гашаров. “Шаирдикай гаф” //Лезги газет № 7. 14.02.2019).

Йисарай йисариз гьа са гафар тикрарзавай бязи макъалаяр, на лугьуди, “вуч кIан­датIани хьуй — аваз хьуй” лугьудайвал, чIана са тIвар паталди кхьизвайбур хьиз аквазва.

И жуьреда фикирзавайбурун жергеда Великобританиядин Шеффилд шегьердавай Университетдин профессор (филолог, культурадин тарихчи) Евгений Добренкони ава. Адан гафарай, “халкьдин махарчийрин” теснифар лап “сивяй акъатайвалди” чапзавай девирда абурун ирсинихъ къекъуьнни чIана кар я”. (Добренко Е.Найдено в переводе: рождение советской многонациональной литературы из смерти автора // Неприкосновенный запас № 4, 2011).

СтIал Сулейман я ашукь, я манидар, я махарчи туширдакай, ам халис шаир тирдакай гзаф ксари — алимри, писателри, критикри кхьенай. Кьил-кьилел алай, пешекар кри­тикри ихьтин чIуру къиметриз бажагьат рехъ гуда. Вучиз ла­гьай­тIа, чпихъ би­не авачир и жуьредин “къиметар” гъибетриз элкъвезва.

Гьелбетда, СтIал Сулейманан шииратдикай, “бушдай ичIи­даз цадай” хьиз, гьа са дели­лар, агьвалатар тикрарзавай ва я шаирдал талба вегьезвай Е.Добренко хьтинбурун зендеризни чна са жерге макъалайра ва монографийра жавабар гайиди я. (Килиг: Старые подходы в новых исследованиях // Лите­ратурное обозрение: история и совре­­менность. № 6. ДГПУ. Мах., 2016. 34-40 чч.; Лож­­ная типо­логия и извращенная интерпретация творчества С.Стальского // https://www.academia.edu/3034930).

“Кямир чи Эминак… кямир чи Сулейманак!” лугьузвай къайгъударрин ниятар, чи фикирдалди, гьелбетда, шаиррин ирс михьидаказ хуьн я. Амма эвелни-эвел и шаиррин эсерар чарабурун гафар-чIаларикай, туькIуь­рунрикай, михьи авун лазим тушни? Гьайиф хьи, ихьтин тагькимар къайгъударри гзафни-гзаф чи классикрин ирс чарабурун фитне-критикадикай гьакъикъатда хуьз алахъзавайбурун адресдиз лугьузва. Гьатта талбачийрин чIуру критикайриз кхьей жавабарни кваз абуру инкар ийизва. И жуьредин “къайгъударвилери” чи шииратдиз хийирдилай зарар гзаф гузвайди, чи классикрин шииррик идеологияди кутунвай рехнейри гьа “критикрин” меце чIуру гафар-чIалар твазвайди бязи юлдашриз чир хьа­найтIа, сада кьванни казбековаяр, добренкояр, чигирикар хьтинбуруз чин-чина лайих жавабар хганайтIа, гена хъсан жедай.

Чи фикирдалди, шаир русвагьиз алахъзавай фикирар арадал атунихъ ихьтин себебар ава: 1. Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ вири патарихъай чир тахьун; адан шииратдин философиядин гъавурда гьакъикъатдаказ гьат тавун; 2. Гьатта Сулейманан шииратдин деринвални кьакьанвал чпиз чизватIани, пехил рикIер авайбуруз ам шаирвилин аршдай вегьез кIан хьун.

СтIал Сулейман кьакьан, зурба дагъдиз ухшар я: чаз аквазвайбур дагъдин ценер я. Гъавурда акьаз гьазур туширвилин, йисаралди кьиле твазвай тапан тарсариз вафалувилин, тапарар гьахъунай кьаз вердишвилин ци­фери кIевнавай пак кIукI, девирдин идеологиядин гьуьмеди кIевнавай къацу сувар гзафбуруз гьеле аквазвач. Гзафбуруз Сулейманан камалдин арш, шииратдин деринарни гегьеншар, ирсинин хазина гьеле сир яз амукьзава.

Адет яз, гьукуматдин идеологияди анжах вичиз герек теснифар, вичиз герек жуьреда кIалубар дегишна, мана кIани патахъди туьх­кIуьр хъувуна, майдандиз акъудун вири девирриз хас я. СтIал Сулейманан шииррин кьисметни большевикринни советрин идеологийрин менгенайра хьана.

Гьатта чнани, лезгийрини, хайи шииратдин мягькем стунрикай сад тир Сулейманал девирри, идеологиядин векилри алкIурай гзаф тагъмаяр дегиш тавуна хуьзва ва абур тикрарзава. Сулейманакай кхьизвай бязибуру шаирдик чпин хесетар кутазвай дуьшуьшар гзаф гьалтзава. Динэгьли адакай — туьнт диндар, атеист — Аллагьдиз аксиди, коммунист гирт коммунист ийиз алахъзава.

“Лезги газетдин” кьве нумрада (17.05.2001;­ 4.04.2019) СтIал Сулейманан 132 ва 150 йиса­риз талукьарнавай чинра Дагъустандин халкь­­дин шаир Майрудин Бабаханован “Эхиримжи рехъ” тIвар алаз “гъве­чIи поэ­ма” чапнава. Документалистикадиз мукь­ва тир и эсерда ихтилат гьакъикъи вакъиайрикай, ксарикай физва: Гьажибег Гьажибегов дустагъ авуникай, и ван хьайивалди, начагъзавай Су­лейман тади гьалда Махачкъаладиз акъатуникай, ада Зулейхадиз рикI-дур­кIун авуникай, Гьажи­беган патахъай ам дустагъдин чIе­хи­дав туьнтдаказ рахуникай… Сулеймана дустагъдин варараллай къаравулдиз чирвал гузва: “Зи тIвар ваз чидачтIа нагагьдан, / Исталск Сулейман, ашукь я”.

Къаравулдин зенгиналди акъатай гьакимри Сулейманан “Зун иниз акъатнач гьа­вай­да­, / Гьажибег хутахиз атанва” гафариз­ жаваб яз “Гьажибег чи халкьдин душман я!” лугьузва. Инал Сулейманак хъел акатзава ва ада начальникдиз къургъарралди гьелягьар кьазва: “Исятда Московдиз хабарда — / Исятда куь рух за юзурда…/ Север­ хьиз, гьахьна и магъарда… / За квез зун вуж ятIа къалурда!..”

Гьелбетда, ихтилат чIагай (художественный) эсердикай физва. Ихьтин эсеррик гьар са автордиз туькIуьрунар ийидай ихтиярар авайди я.  Амма инал ихтилат якъин касдикай — Сулейманакай физва. Вичин шииррай, вичин­ аямдин инсанрин рикIел хкунрай чаз таниш тир Сулейманан сивяй, куьшкуьндар куьчеба­сандиз хас тир “куь рух за юзурда”, “квез зун вуж ятIа къалурда!” — хьтин гафар бажагьат акъатдай. Ихьтин ахлакьсуз гафар шаирдин я къилихдихъ, я адан агъайнавилихъ, я адан луь­кIуьнин культурадив эсиллагь кьазвач. “Ис­­талск”, “Гурки” тIварарни, ши­иррай аквазвайвал, Сулеймана, шииррин рифмайрив кьадайвал, “СтIалиски — СтIа­лис­ка — ИстIалиска”, “Гуьрке”, “Лейна”, “Исталин” хьиз лугьудай.

Идалайни гъейри, гьич са шиирдани Сулеймана вичиз “ашукь” лагьанач. Писателрин съезддал хуралай шиирар туькIуьриз акур, ахпа абур кIелдайла, вич гьейран авур Сулейман М.Горькийди ашукь хьиз кьабулнай ва адаз “ХХ асирдин Гомер” лагьанай. А чIавуз М.Горькийдиз Сулейманан шаирвилин устадвиликай бажагьат хабар авай. Амма алай девирда “ашукь” гафунин мана течир, ашукьдинни шаирдин арадавай тафават течирбур икана ама жеди.  Эгер, и тафават чиз-чиз, Дагъустандилай, Урусатдилай къецепатан уьлквейрани машгьур хьайи зурба шаирдиз ашукь лугьун я зурба гъалатI я, я кьасухдай илитIзавай тагъма. Сулейман ашукь ваъ, халис шаир тирдакай вишералди макъалайра, кьилдин ктабра къейднава.

Гь.Гьажибеговни Сулейманан шииратдиз ашукьвилиз хьиз къимет гуниз кьетIидаказ ак­си хьайиди я. “Чи са гзаф писателриз Сулейманакай, ашукьдикай хьиз, нагьахъ фикир ава. Вичел ашукьвилин тIвар илитIунал Сулеймана вичини са шумудра лап кIевелай наразивилер къалурайди я. Шаир гьахъ я. Гьа­къикъатдани СтIал Сулейман  шаир я. Ашукьвал ада садрани авурди туш”, — кхьенай Гь.Гьажибегова (“Дагестанская правда”, 21.04.1936).

Сулейманан шиирар тупIалай авур Р.Гьайдарова къейдзавайвал, вичин шиирра Сулеймана 19 гъилера вичиз “шаир” лугьузва, “ашукь” садрани лагьанач.

Винидихъ тIвар кьур хьтин макъалаяр кIел­дайла ахьтин фикирдал къвезва хьи, а макъалайрин авторри СтIал Сулейманан шиирар я дериндай кIелнавач, я эхиримжи 20-30 йисан къене шаирдин уьмуьрдикай ва адан ирсина хьанвай цIийивилерикай абуруз стIун хабар авач. Гьелбетда, бязи критикрин алахъунар фагьумайла, абурухъ чи халкь­дин дамах, ах­лакьдин Шагьдагъ, ка­мал­дин океан Сулейманан зурба ирс ва тIе­бии къамат кьасухдай чIу­рунин ниятар авайди хьиз аквазва.

Сулейманан шаирвилин къаматдиз, адан шииратдин ирсиниз гьакъикъи къимет гунин къаст авай касдиз агъадихъ гузвай делилар кIевелай чир хьун лазим я.

Алай вахтунда СтIал Сулейманан ктабра вири 279 эсер ава. Абурукай: 1). 28 масадбуру туькIуьрайбур я: 20 шиир — М.Разаханова, Гь.Гьажибегова, СтIал Мусаиба ва мсб., 8 шиир — Э.Капиева; 2). 9 шиир маса шииррин давамар хьиз ганва (ктабра, чпин халис вариантар ганватIани, кьве чурна шиирни гьатнава); 3). са ктабдани гьат тавур 65-далай виниз шиирар ава (абурукай бязибур 2009-йисан “Кьил акъатич гьич, девир, вай!” ктабда гьатнава); 4) муьгьуьббатдин шиирар саки вири квахьнава; 5) диндин шииррикай ва сатирадин апологрикай лап тIимилбур амукьнава (аквадай гьалдай, шаир и шииррикай тир “отказ” ая лугьуз тагькимарайди); 6) 5 шиир урус чIалаз мана чIурна авунвай таржумайрай шаир И.Гьуьсейнова мад лезги чIалаз хъувунвай таржумаяр я.

Ихьтин гьалар фикирда кьуртIа, чаз аквазва хьи, СтIал Сулейманан шииратдин ирсинин хкягъай пай гьатта лезги кIелзавай­дални агакьнавач. Урусдалди авунвай гзаф таржумаярни мана чIурнавайбур я.

СтIал Сулейманан уьмуьрдин философия, руьгьдин дережаяр, шииратдин сирер дериндай ва тамамдаказ чир хьун паталди, чарасуз и чешмейрихъ галаз таниш хьун герек жезва:

1) РАН-дин ДНЦ-да гъилин хатIарин фон­­­дуна авай Сулейманан чапдиз акъат тавур шиирар ва абурун цIарба-цIар таржумаяр (иллаки Абужафер Мамедован); 2) Н.В. Капиевадин “Жизнь, прожитая набело”, 1969; “Скрещение дорог”, 1990; 3) Г.М. Корабельни­кован “Дорога к образу” (1979) ктабда СтIал Су­лей­манакай ганвай “От устья к истоку” ма­къала; 4) “Сулейман Стальский в критике и воспоминаниях”, 1969; 5) Ф.Р. Нагъиеван “По­э­тическое наследие Сулеймана Стальского: проблемы текстологии”, 2000; переизд. 2001; Ф.Нагъиев. “Девирдиз тIвар гайи шаир” (урусдалди), 2014; 6) СтIал Сулейман. “Кьил акъатич гьич, девир, вай!..” (чапдиз акъат та­вур­ шиирар), 2009. (ТуькIуьрайди — Нагъиев Ф.Р.); 7) СтIал Сулей­ман. “ЦIийи таржумаяр” (цIарба-цIар элкъуьрунар, сифте гаф, къейдер ва баянар Ф.Нагъи­еван) // лезги шиирарни Е.Чеканован таржумаяр. Ярославль, 2014.

СтIал Сулейманан гьакъикъи шиирар кIел тавунмаз, урус ва маса чIалариз кубутдаказ, мана дегишна авунвай таржумайрай адан эсерриз, шаирдин вичин къаматдиз гузвай къиметар пад кимибур, тапанбур, гьатта намусдик хкIадайбур жезва.

Гьавиляй алай ва къвезмай аямриз СтIал Сулейманан керчек къамат чир хьун паталди, адан жавагьиррин михьи булахдив кье­тIен тIям акун паталди, устаддин шииррин та­мам ктаб чапдай акъудун къе лап игьтияж авай крарикай сад я.

Фейзудин  Нагъиев,

ДГУ-дин профессор