Къанлу дяве къарагъна — 80 йис

И рикIел хкунар чи гъиле и йикъара гьатна. Ватандин ЧIехи дяведин активный иштиракчийрикай сад хьайи, гуьгъуьнлай,  Дагъустандин СтIал Сулейманан тIва­ру­нихъ галай госпединститутдин (гилан ДГУ) филфак акьалтIарайдалай кьулухъ, саки вич рагьметдиз фидалди вири йисара Ме­гьарамдхуьруьн райондин Киркарин, Мегьарамдхуьруьн, ахпа хайиди тир Гилийрин юкьван школайриз регьбервал гайи халисан коммунист, рикI михьи, руьгь­диз алмас хьиз хци, гъейратдиз кьакьан, инсанвилинни къанажагълувилин чешне хьайи, гьакьван гьуьрметлу хизанар арадал гъайи ветеран — офицер  Жамалдин  Са­дулаевич  Керимханован  руш, чи йикъа­рин тIвар-ван авай муаллим, зегьметдин ветеран  Тамила  Жамалдиновна  Набиевади  бубадин кхьинар чал ихтибарна.

Ватандин ЧIехи дяве къарагъайдалай инихъ 80 йис тамам хьунин вилик ихьтин кхьинрин метлеб гьикьван зурбади ятIа лугьун четин я. Амма са кар чида:  вири дявеяр халкьарал илитIзавай зулумар, магьрумвилер я. 1941-1945-йисарин дяве лагьайтIа, чи халкьариз тарихда виридалайни гзаф чукIурунарни магьрумвилер гъайи­ди хьана. Фашистрин Германиядал къачур Гъалибвилиз ЧIехиди лугьун дуьшуьшдин кар туш.

Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, къенин аямдин гзаф жегьилриз а дяведикай дуьз чирвилер авач. Я ветеранарни, яни а женгерин иштиракчияр амач. И кхьинар Жамалдин Садулаевича вичин хва Русланан тIварунихъ, яни гьадахъ галаз ийизвай суьгьбет хьиз кхьенва. Чебни — урус чIалал. ГьикI хьи, ам асул пешедай урус чIалан муаллим тир. Идалайни алава, ихьтин кхьинар (чирвилер) вирибуруз герекбур я. Чаз и кхьинрай чи кIелзавайбур патал лап важиблу, итижлу бязи делилар, къейдер теклифиз кIанзава.

КьецIил аялвал

Дяведин вилик вуч квай? Дяведикай ни фикирзавай?  Жамалдинан аялвал, рикIел хкунра къалурнавайвал, руфуна бегьем фу авачирди, тандал партал алачирди, диде-буба чуьлда, фермада колхоздин къайгъуйрал алаз, чIехи­бу­руз аялрихъ гел­къве­­дай вахт ава­­чирди хьана. Фу, суьрсет бес тахьу­нилай гъейри, михьивални авачир. Гьавиляйни саки гьар гатфариз жуьреба-жуьре хаталу азар­рикди цIуд­ралди аялар рекьизвай. Хъвадай яд, къубудай къачуз, чIехи кварара, каркунра алцифариз хъвазвай чкада гьамамдикайни ­ми­­хьи къаб-къажахдикай фикирун?.. Мегьарамдхуьруьн райондин а чIаван хуьрера кIвалахзавай ­пешекар са духтур, я фельдшер авачир. Ихьтин шар­тIара инсанар сагъ амукьун… Жамалдин вични, гьа чIаван цIаярин азардикди начагъ яз, Ба­кудизни Махачкъаладиз, духтурривай куьмекар кIанз, тухванай…

Аллагьдиз шукур, кхьенва ри­кIел хкунра, азар вич вичелай квахьна. Яшамиш жезвай чка дегиш хьуникди.

* * *

ХХ асирдин 30-40-йисар чи тарихда “культсанштурмдинни” “савадсузвал терг авунинбур” яз гьатнава. Жамалдинани сифте Гилидал, ахпа Кьасумхуьрел 7-класс­дал кьван кIелна. 1936-йисуз, Тиф­лис­дин комвуз куьтягьна хтана, пар­тиядин Да­гъус­тандин обкомда кIвалахза­вай адан халу, чIехи ша­ир­ ва общественно-политический деятель Мемей Эфендиева хтул Махачкъаладиз тухвана. Ина Жа­малди­на­ сифте автодорожный техникумда, ахпа мед­­техни­кумда кIелна. РикIел хкунра кхьен­­вайвал, и техникум халу яшамиш жез­вай кIва­ле­риз мукьва тир.

Жамалдина сарарин духтурдин пеше чирна. Вири йисара (1937-1940-йисар) лап хъсан къиметралди кIелиз. Адан шикил техникумдин Гьуьрметдин доскадилай аквадай!

А йисар инсанрин бахтарихъ галаз  санал бахт­сузвилерни юзурайбур хьана. Тарихда абуруз “тахсирсуз гужаринбур” лугьузва. Вишералди, агъзурралди гьихьтин нуфузлу ­ксарал НКВД-дин гъилибанри “халкьдин душмандин” тагъма илисиз, абур чандивай ийиз хьана. А гужарик лезгийрикай лап чIехи руководителар — Нажмудин Самурский, Гьажибег Гьажибегов хьтин ксарихъ галаз Жамалдинан халу Мемей Эфендиевни акатна. Гьа и кардихъ галаз алакъалу яз халудин кIвализ фин-хтунни, медтехникумда (ана халудин свас Ольга Герасимовнади урус чIалан муаллимвиле кIва­лахза­вай) кIелунни Жамалдиназ четин акъвазна. Вич ахьтин халудин хтул тирди чирна кIанза­вачир…

1940-йисуз Мемей Эфендиев, са тахсирни квачирди яз,  гьахъдиз ахкъатна. ЯтIани рикIиз, хизандиз, мукьва-кьилийриз гайи кьван азиятар, магьрумвилер… Абурукай кьилди ва гзаф рахун герек жезва. Гьавиляй инал акъвазарзава…

Дяве гьикI къарагънай?

Алай аямдин гзаф ксари акI фикирзава хьи, чи са хейлин гзаф “чидай” политикрини “субутарзава”­, гуя Ватандин ЧIехи дяведиз чи государство, адан армия ва кьилин руководство гьазур хьанач. Гуя халкьни са куьникайни хабардар тушир… Бязибуру гьатта дяведик кьил ку­турбур чибур тир лугьузва. СССР-ни Германия сад хьтин, дя­ведихъ къаних, чпи чеб датIа­на ви­­не тур, дуьнья санлай чпиз муь­­тIуь­гъариз кIан хьайи диктаторри идара ийиз хьайи тоталита­ризм­дин государствояр тир лу­гьуз­, гьахъни ба­тIул какадариз алахъ­зава. Амма фашизмдикай коммунизм, коммунизмдикай фашизм (тоталитаризм) жедайди туш.

Советрин государство фашизмдиз бинедилай акси тир. Дяведикни ам виридалайни эхирдай, фашистрин Германияди, са­ки вири Европа къачуна, чал гьужумайла экечI­на…­

Жамалдинан халу Мемей Эфендиев гуьгьуьллувилелди дяведиз фена, ана телеф хьана. Халуди дяведиз фидалди гзаф эсерар кхьенвай,  чIехи­ са романни. Ам ада вичин дуст, хуьруьнви, а чIаван партиядин Дагъустандин обкомдин секретарь Гь.А. Аликберовав туна. Амма адавай ам квахьна. Халу­ни телеф хьана. Амай эсерарни, ха­лу­­ “душман” я лагьана, дустагъда тур береда НКВД-дин векилри тармарна, тергна… Амма чи не­силрин рикIелай Ме­мей Эфендиеван ирс, адан руьгьдин къамат алатзавач.

1940-йисуз медтехникум акьал­тIар­навай Жамалдиназни Яру Армиядин жергейриз эвер гана. Адан 18 йис хьанвай.

Чи гъилевай кхьинра къейднавайвал, гьеле 1939-йисуз, Германияди Польшадал вегьейла, са шумуд йикъан къене ам къачурла, СССР-да неинки кьилин руководстводиз, гьакIни армиядин жергейриз эвер ганвай вирибуруз къанлу дяве къарагъдайди чизвай. Гитлерчийрин иштягьар къати тир. Милитариствилин Италиядихъ, Япониядихъ галаз сад хьана, “Берлин-Токио” хьтин кьилин гиг (са ось, тан), “Берлин-Рим-Токио” хьтин пуд пи­пIен хаш (союз) туь­кIуьрна. Виридалайни хаталу ва гьакьван яракьлу вагьши къуватар сад хьана, ­дуьнья пуд чIук авуна, Социализмдин уьлкве СССР дуьньядилай терг авунин ва адан вири мулк ва девлетар чпиз кьунин къаст вилик эцигна. И кар гьар йикъан хабаррайни, армияда кьиле физвай гьерекатрайни чир жезвай.

1940-йисуз Жамалдина Батайскда (Ростовдин область) къуллугъзавай. Инай ам еке десте жегьил аскеррихъ галаз (Сталинграддин областдай) къуллугъиз Литвадин Каунас шегьердин патав гвай зенитный дивизиондиз, анайни сарарин духтурвиле артиллеристрин полкуниз рекье туна. Офицердин къуллугъдал тайинарна. Гьа икI башламишай къуллугъ  дяве къарагъайдалай кьулухъни санчастара давам хьана.

Дяве башламишай югъ Жамалдин Садулаевича икI рикIел хкизва.­

— 1941-йисан гатфарин эхирра ада къуллугъзавай часть гатун лагердиз фин лазим тир. А чка Кау­насдивай 60-70 километрдин яргъа, тама авай. СССР-дин саки сергьятдал. Ина са шумуд дивизияди чка кьунвай. Частара къуллугъзавай аскеррин яшар 18, 19, 20, 21 тир. Кьилин командованидин тап­шуругъдалди аскеррин гьазурлухвал саки гьа  дяве­дин шартIариз мукьва авуна тухузвай. 10-15-20 кило­метрдин мензилдиз марш-бросокар тешкилиз, анра вири жуьредин яракьрай лишанар ягъиз чирзавай.

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов