Президентдин Чарчин цIарцIе аваз
Агьалияр хуьнин, абурун кьадар артухарунин месэла чи государстводин кьилин милли проектрикай сад яз, вилик кваз, хейлин йисар я. Гьеле 2007-йисалай инихъ “дидевилин капитал” лугьудайдини кардик кутунва. Кьвед лагьай аял хайи вири дидейриз махсус программадай пулдин куьмек гузва. Гила и кар 2026-йисалди давамардайди, аялар авай хизанриз маса жуьредин куьмекар, къулайвилер гудайдини къалурнава Президентдин нубатдин Чарче.
“Демографиядин жигьетдай Россияда кьетIен гьалар арадал атанва, — къейднава Чарче. — Чун гила мадни агьалийрин кьадар дурумлувилелди артухарунин рекьел хтун ва идан гьисабдай 2030-йисалди инсанрин уьмуьрдин яргъивал юкьван гьисабдалди 78 йисав агакьарун лазим я”.
Агьалийрин кьадар артухарун, юкьван яшар гьич тахьайтIа 78 йисав агакьарун… ГъвечIи месэлаяр яни мегер!
Лагьана кIанда, обществодин вири къатари Президентди и сеферда РФ-дин Федсобранидиз раижнавай Чар тамамвилелди агьалийрин яшайиш, сагъламвилин гьал, образованидин, культурадин, спортдин ва маса рекьерай къачунвай дережаяр мадни хкажунихъ элкъуьрнавайди яз гьисабзава. Яни Чарче социальный месэлайриз кьилин чка ганва. Им тIебии гьални я. Обществоди, государстводи, гьар сада чIугвазвай зегьметар вуч паталди я? Кьилин къайгъу инсандин гьакъиндай ийизвайди туштIа, ахьтин зегьметрихъ, ийизвай еке харжарихъ метлеб жедани?
Президентди и суалдиз вичин Чарче вири патарихъай жаваб ганва. Государстводин кьилин девлет инсанар я. ГьакIанбур ваъ, вири патарихъай сагълам, вири пата-рихъай чирвилер, пешекарвал авай, хизан, Ватан хуьз гьазур, яргъалди яшамиш жезвай бахтаварар хьун герек я. За кьатIузвайвал, им чи алай аямдин обществодин кьилин идея, фагьум-фикир, мурад-метлеб я.
Ихьтин мураддив, мана-метлебдив гьикI агакьарда? Рекъемар герек яни и карда? Лугьун хьи, багъда исятда цIуд тар ава, цIуд йисалай и тарар куьгьне жеда, бегьер гун хъийидач. Бес багъ тергдани? “Ваъ!” лугьуда куьне. Багъдин цIуд тарцикай агъа кIан виш тар хьун герек я, цIуд йисалайни, адалай гуьгъуьнизни ада сад хьиз ва авайдалайни артухдиз бегьер гун патал…
Инсанрин хизанарни гьакI я. Эгер хизанда жезвай аялрин кьадар агъуз аватиз хьайитIа, са шумуд несилдилай ихьтин хизанар амукь тавун мумкин я. ИчIи хуьрерни кIвалер герек яни?..
Зи рикIел жуван уьмуьрдай са кар хквезва. 1962-йисуз, Советрин Армиядин жергейриз эвер гудайла, 18-19 йисав агакьнавай жегьил гадаяр бес тежез, дяведин йисара (1942-1945) аялрин кьадар лап тIимил хьайивиляй, рушаризни эвер ганай. Амма рушариз, яракь кьуна, дяведиз гьазурвал акунилай чIехи маса везифаяр авайди виридаз чида…
Гила гуя чун ислягь девирда яшамиш жезва, амма аялрин кьадар артух тахьунин себеб вуч ятIа?
Дяведилай гуьгъуьнин 50-70-йисара чи хизанра (хуьрерани, шегьеррани) аялрин кьадар садлагьана артух хьанай. И карни заз жува муаллимвиле кIвалахайвиляй чида. Чи саки вири хуьрера, виликрай гьатта школаяр авачир чкайрани, неинки сифтегьан, юкьван школаярни артух хьанай. 4-5 аял авачир хизан тамамди яз гьисабдачир.
Гила, “инсандин чин алай” демократиядин шартIара яшамиш жезвайла, гуя “бизнес” лугьудайди, “карчивал”, “азадвилер” гзаф хьанва лугьузвайла, аялар жезвач. Парабуруз гьатта аялар хьунихъай кичIезва. Вучиз? Хизанар чеб тIимил жезва. ЧкIизва хьайибурни…
Политологри, социологри, экономистри, биологри и жигьетдай гьарда вичин фикир лугьузва.
Президентдин Чарчени аялар тIимил хьунин са бязи себебар раиж тавуна туш. Кьилин себебар яз сагъсузвал, медицинадин хел кьулухъ галамукьун, “коронавирус” хьтин тIугъвалар артух хьун, экономикадин еришар девирдин истемишунрив агакь тавун, агьалийрин чIехи къатарин кесибвал, базарда къиметар, лап герек затIаринни, цавариз акъатун (вагьши базардал зарпанд ни акьалдда?), зегьметдиз къабилбур зегьметдалди, кIвалахдин чкайралди таъмин тахьун, кIвалахзавайбурузни кутугай, яни хизан кутаз, кIвал хуьз жедай мажибар тахьун, мад ва мад маса себебарни авайди къалурнава.
Вири инал лагьанвай себебар, за кьатIузвайвал, обществодин сагъсузвилихъ, чеб чпихъ галаз кьан тийизвай, пара вахтара гьатта чпи чеб инкарзавай, акси, аси алакъайри арадал гъанвай ва гъизвайбурни я. Бинедани социальный гьахъсузвал, барабарсузвал, идан нетижа яз, къайгъусузвал, низамсузвал, акьалтIай ахлакьсузвал ва икI мадни маса гьалар авайдал шак алач. И кар гьар са камуна гьиссзава. Сад лагьайди, чи умуми хсусият, чилерни, ятарни, тамарни, мяденарни, карханаярни — вири тарашиз туна. Кьилдин ксарин хсусият — кьилин агалкьун ва садани хуькуьр тийидай ирс яз гьисабзава. Конституциядини ам хуьзва. Бес миллионралди а девлет гьасилайбур къерехда турла, вири ихтиярривайни яргъа авайла, инсанрин гьал-агьвал хъсан гьикI жедайди ятIа? Марифатлу къени помещикарни промышленникар, банкирарни селемчияр, базарганарни алверчияр квез гьина, мус акурди я? Дуьньяда революцияр гьакIан буш чкадал арадал атайди туш. Социальный гьахъсузвили, зегьметдиз ва зегьметчидиз кутугай къимет тагайла, социальный гъулгъулайрални, ахпани ачух женгерални чан атайди чи тарихда гьатнава.
Чи цIийи «демократризни» «либералриз» тарих чизвачни? Базардин алакъаяр къайдадик кутаз, къиметар агъузариз, агьалийрин чIехи къатарин уьмуьрдин шартIар хъсанариз ара-ара гузвай хьтин пулари, пособийри, субсидийри бажагьат куьмекда. И кар вири терефра давам жезвай кризисди, пул къуватдай аватуни, уьмуьр багьа хьуни къалурзавачни?
Гьелбетда, Президентди Чарче лагьанвай, яргъал вегьин тавуна, кьилиз акъудна кIанзавай серенжемар инкариз тежербур я. Вирибуру, иллаки гьукум, къуват чпин гъиле гьатнавайбуру а серенжемрал, Президентдин теклифрал амал авуртIа, абур закондиз элкъвейтIа, агьалийрин гьал-агьвал хъсан хьун мумкин я. Аялрин кьадарни артух, яшарни яргъибур хьунал шак гъиз жедач.
Амма алай аямдин алакъайри, давам жезвай лутувилери, тарашунри, тапан дарманрини, фашал няметрини, жуьреба-жуьре реформайрини, тежрибайрини чи гзаф вахтарни, къуватарни, шартIарни къакъудзавайдал шак алач. Гьарда вичин кьил хуьдай рехъ жагъурна кIанзава. Текдаказ жедай кар ятIа? Мад чун сад хьана, санал гьялна кIанзавай крар я. ТахьайтIа, гьеле аквазвайвал, мумкинвал авайда ирид кIвалер ирид чкадал эцигайла (шегьердани, хуьрени), ирид базарни гъиле кьурла, ирид аял галай хендедаяр чеб чпелай лукIариз элкъвезва. Ирид йисалай ибурукай садахъни я кIвал, я хизан, я маса шартIар жезвач…
Ирид кIвалер эцигайда аялар артухаруникай фикирзавайди аквазвач. Ам мад са кIвалер эхцигунин къайгъуйрик ква. Капиталдин къайда гьахьтинди я. ИчIи кIвалер са Махачкъалада гьикьван хьанватIа ни лугьуда? Хуьрерни чи ичIи, мектебарни яваш-яваш гъвечIи жезва. Аялар хквезмач…
Белки, зун ягъалмиш ятIа? ДекIени ягъалмиш жен.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
